«Πρέπει να αλλάξει συνολικά ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την αντιμετώπιση του καρκίνου ως επιστήμονες και ως κοινωνία. Προέχει να απαντάμε στο ερώτημα πώς θα τον βρούμε σε πρώιμα στάδια και έπεται το πώς θα τον αντιμετωπίσουμε με φάρμακα και εγχειρήσεις. Αν καταφέρουμε να διαγνώσουμε τον καρκίνο νωρίς, μπορούμε να σώσουμε ζωές».
Ο Θεσσαλονικιός καθηγητής Ογκολογίας και Παθολογίας, δρ Νικόλας Παπαδόπουλος, μιλά στην «Εφ.Συν.» για το -απλό όσο μια ανάλυση- τεστ αίματος που ανιχνεύει τον καρκίνο σε ανθρώπους που δεν έχουν διαγνωστεί με τη νόσο, μέσα από το γενετικό υλικό (DNA) και τις πρωτεΐνες.
Ενα τεστ πρωτοπόρο, με το οποίο αλλάζουν τα πάντα γύρω από μια ασθένεια που έχει στοιχειώσει τη λαϊκή φαντασία και παραμένει φόβητρο σε όλο τον πλανήτη, το οποίο δημιούργησε με την ομάδα του στο εργαστήριό του, στο κορυφαίο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins της Βαλτιμόρης. Για τον ίδιο η ανακάλυψη του τεστ, που εκτιμά ότι θα είναι ευρέως διαθέσιμο σε πέντε χρόνια, ήταν «άλλη μία μέρα στη δουλειά».
Στόχος του τώρα είναι να φτάσει το τεστ «στο σημείο που θα είναι τόσο διαδεδομένο που δεν θα αποτελεί είδηση».
Στο επίπεδο της πρόληψης, απευθυνόμενος στους Ελληνες, συνιστά μια ισορροπημένη ζωή μακριά από καταχρήσεις και, φυσικά, το τσιγάρο.
● Τι είναι το CancerSEEK;
Είναι ένα μη επεμβατικό τεστ αίματος για την ανίχνευση του καρκίνου. Ανιχνεύει το γενετικό μας υλικό (DNA) που κυκλοφορεί στο αίμα και προέρχεται συγκεκριμένα από τα καρκινικά κύτταρα και πρωτεϊνικούς βιοδείκτες που είναι αυξημένοι στα άτομα με καρκίνο.
Είναι δηλαδή ένα τεστ συνδυαστικό – ανιχνεύει και DNA και πρωτεΐνες που σχετίζονται με τον καρκίνο στο αίμα.
● Είναι αποτέλεσμα χρόνων δουλειάς;
Χρειάστηκαν επιστημονικά και τεχνικά επιτεύγματα. Για παράδειγμα, το DNA που ανιχνεύουμε στο αίμα είναι σε ποσοστό μικρότερο του 0,1%. Πέρασαν πολλά χρόνια και τεχνικά επιτεύγματα για να μπορέσουμε να το ανιχνεύσουμε σε τόσο μικρές ποσότητες.
Πέρασαν πολλά χρόνια και μέχρι να βρούμε ποια είναι τα γονίδια και ποιες οι πρωτεΐνες που σχετίζονται με τον καρκίνο, όχι μόνο στο δικό μας εργαστήριο αλλά και άλλων επιστημόνων που δουλεύουν πάνω σε αυτό το πρόβλημα.
Χρειάστηκαν πολλά πειράματα, πολλές μελέτες μέχρι να φτάσουμε στο σημείο να μπορέσουμε να πούμε ότι έχουμε ένα τεστ και το δοκιμάζουμε.
● Ενα απλό αιματολογικό τεστ δηλαδή…
Είναι η ίδια διαδικασία όπως όταν δίνουμε αίμα για μια απλή ανάλυση. Είναι σημαντικό κι αυτό γιατί, αν όλα πάνε καλά και το τεστ αυτό χρησιμοποιηθεί ευρέως, πρέπει να είναι εύκολο να δεχτεί να το κάνει ο άνθρωπος.
● Με ποιο κριτήριο επιλέξατε αυτούς τους οκτώ σημαντικούς καρκίνους που «βλέπει» το τεστ (πνευμόνων, μαστού, εντέρου, παγκρέατος, ήπατος, στομάχου, ωοθηκών και οισοφάγου);
Τρεις από αυτούς τους καρκίνους -παχέος εντέρου, μαστού, πνευμόνων – στο δυτικό ημισφαίριο τουλάχιστον είναι αρκετά κοινοί και έχουν αυξημένα ποσοστά. Ενα τεστ σαν κι αυτό θα πρέπει να μπορεί να ανιχνεύσει το λιγότερο αυτούς τους καρκίνους.
Οι υπόλοιποι πέντε μπορεί να μην έχουν τόσο αυξημένα ποσοστά, αλλά είναι θανατηφόροι, όπως του παγκρέατος και των ωοθηκών, και δεν υπάρχουν τεστ αυτή τη στιγμή για την ανίχνευσή τους.
Επικεντρωθήκαμε όμως σε αυτούς τους καρκίνους γιατί έπρεπε να στοχεύσουμε κάποιους. Αυτό δεν σημαίνει ότι το τεστ δεν θα μπορεί να τους «βλέπει» όλους στο μέλλον.
● Πότε θα είναι έτοιμο;
Πρέπει να γίνουν και άλλες μελέτες. Στη μελέτη που δημοσιεύσαμε την προηγούμενη εβδομάδα και συζητάμε σήμερα συμμετείχαν άτομα τα οποία είχαν καρκίνο και άτομα που δεν είχαν καρκίνο για να δούμε ποια είναι η ευαισθησία του τεστ.
Στόχος μας είναι το τεστ να εφαρμόζεται σε άτομα που δεν έχουν διαγνωστεί με καρκίνο. Αρα τώρα πρέπει να γίνει μια μελέτη σε αυτόν τον πληθυσμό για να δούμε την ευαισθησία του τεστ.
Θα είναι έτοιμο όσο γίνεται πιο γρήγορα, αλλά θα περάσουν τουλάχιστον πέντε χρόνια για να μπορέσει το τεστ να είναι ευρέως διαθέσιμο.
● Πόσο θα κοστίζει, θα είναι προσιτό για τα δημόσια συστήματα υγείας που δοκιμάζονται, για τους ανθρώπους;
Είναι πολύ σημαντικό και πρέπει ένα τέτοιο τεστ να είναι φτηνό, αλλιώς δεν θα μπορούν οι άνθρωποι να έχουν πρόσβαση. Αυτή τη στιγμή -παρ’ όλο που δεν είναι διαθέσιμο- το έχουμε κοστολογήσει στα 500 δολάρια.
Είναι μια αρχική τιμή εργαστηρίου η οποία πιστεύω ότι θα μειωθεί όταν βιομηχανοποιηθεί και κυκλοφορήσει το τεστ. Σε σχέση με άλλα τεστ για τον καρκίνο που κυκλοφορούν ακόμα και αυτή η τιμή είναι πολύ χαμηλή.
Σε κάθε περίπτωση πρέπει το κόστος να είναι όσο γίνεται πιο χαμηλό. Γι’ αυτό και προσπαθούμε να το βάλουμε να ανιχνεύει μικρό αριθμό πρωτεϊνών, βιοδεικτών και γονιδίων, γιατί όσο περισσότερους δείκτες βάζεις σε ένα τεστ τόσο περισσότερο ανεβαίνει το κόστος.
● Ο στόχος της δημιουργίας ενός τέτοιου τεστ σχετίζεται με το γεγονός ότι η έγκαιρη διάγνωση είναι κλειδί στην αντιμετώπιση και του καρκίνου;
Πρέπει να αλλάξει συνολικά ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την αντιμετώπιση του καρκίνου ως επιστήμονες και ως κοινωνία. Προέχει να απαντάμε στο ερώτημα πώς θα τον βρούμε σε πρώιμα στάδια και έπεται το πώς θα τον αντιμετωπίσουμε με φάρμακα και εγχειρήσεις. Αν καταφέρουμε να διαγνώσουμε τον καρκίνο νωρίς μπορούμε να σώσουμε ζωές.
Γνωρίζουμε όχι μόνο από μελέτες αλλά και από τους ογκολόγους ότι είναι πολύ πιο εύκολο να μπορέσεις ακόμα και να γιατρέψεις έναν ασθενή με καρκίνο όταν είναι σε πρώιμα στάδια.
Και είναι πάρα πολύ δύσκολο όταν πια ο καρκίνος είναι σε στάδια προηγμένα και φυσικά ακόμα περισσότερο όταν υπάρχει μετάσταση.
● Ποιο είναι το υπερόπλο του καρκίνου; Γιατί η επιστήμη δεν έχει βρει ακόμα τον τρόπο να τον νικήσει;
Είναι μεγάλη συζήτηση, αλλά γνωρίζουμε ότι ο καρκίνος είναι γενετική αρρώστια. Οχι από την άποψη της κληρονομικότητας – μερικοί καρκίνοι γνωρίζουμε ότι είναι κληρονομικοί, αλλά αυτοί δεν είναι οι περισσότεροι.
Είναι γενετική αρρώστια γιατί μεταλλάσσονται γονίδια. Ο καρκίνος χρησιμοποιεί τους ίδιους μηχανισμούς που έχει χρησιμοποιήσει η εξέλιξη εκατομμύρια χρόνια τώρα – από τα βακτηρίδια μέχρι τους ανθρώπους. Δηλαδή, αλλάζει το γενετικό υλικό για να μπορέσει να δώσει καινούργιες μορφές.
Τα καρκινικά κύτταρα παίρνουν αυτές τις μεταλλάξεις και μπορούν να πολλαπλασιάζονται αυτόνομα – γι’ αυτό μεγαλώνουν ανεξέλεγκτα. Αυτό είναι το ένα όπλο που χρησιμοποιεί ο καρκίνος.
Εκτός από τις μεταλλάξεις που οφείλονται στην εξέλιξη του DNA, το οποίο όταν αναδιπλασιάζεται γίνονται λάθη και γι’ αυτό εξελίσσονται διάφορα είδη και μορφές -αυτή είναι η φύση της γενετικής-, υπάρχουν και καρκινογόνα.
Κάποια τα γνωρίζουμε, κάποια δεν τα γνωρίζουμε. Για παράδειγμα, ο καρκίνος ενός καπνιστή στον πνεύμονα έχει χιλιάδες μεταλλάξεις, ενώ ο καρκίνος ενός μη καπνιστή έχει μόνο μερικές.
Στον καπνιστή είναι αυξημένες οι πιθανότητες μετάλλαξης των γονιδίων που θα βοηθήσουν τον καρκίνο να μεγαλώσει. Κι άλλα καρκινογόνα, όπως η ραδιενέργεια ή η υπεριώδης ακτινοβολία, χτυπάνε ορισμένα γονίδια που βοηθάνε τα κύτταρα να γίνουν αυτόνομα και να αρχίσουν να μεγαλώνουν.
Αλλος ένας λόγος για τον οποίο δεν έχουμε καταφέρει να γιατρέψουμε αυτή την αρρώστια είναι γιατί όταν τελικά τον βρίσκουμε σε πολύ προηγμένα στάδια είναι πάρα πολλά τα καρκινικά κύτταρα μέσα στο ανθρώπινο σώμα, έχουν διαφορετικές μεταλλάξεις και δεν είναι εύκολο να βρεις ένα μόνο φάρμακο να σκοτώσει όλα τα κύτταρα. Σκοτώνονται μερικά και γι’ αυτό πολλές φορές ακούμε ότι «έφυγε ο καρκίνος» και μετά ότι «ξαναεμφανίστηκε».
Είναι οι μεταλλάξεις του γενετικού υλικού που ο καρκίνος χρησιμοποιεί όχι μόνο για να μεγαλώσει αλλά και για να αποφύγει και τις θεραπείες του. Γι’ αυτό όσο λιγότερα είναι τα καρκινικά κύτταρα στον ανθρώπινο οργανισμό τόσο πιο εύκολα μπορούμε να τα καταπολεμήσουμε.
● Ακούμε τον καρκίνο συχνότερα λόγω αύξησης του προσδόκιμου ζωής ή ευκολότερης διάγνωσής του;
Ο αριθμός των ατόμων με καρκίνο αυξάνεται ανάλογα με την αύξηση της ηλικίας. Αρα όσο περισσότερα χρόνια ζούμε τόσο περισσότερες πιθανότητες έχουμε να πάθουμε καρκίνο.
Ωστόσο, το προσδόκιμο ζωής δεν έχει αυξηθεί σε τέτοιο σημείο. Αν ζήσουμε και γίνουμε 150 χρόνων το μόνο βέβαιο είναι ότι θα πεθάνουμε από καρκίνο.
Ενας από τους λόγους είναι ότι ανιχνεύεται πιο εύκολα σήμερα. Γι’ αυτό υπάρχουν περισσότεροι καρκινοπαθείς.
Βέβαια υπάρχουν και καρκίνοι που αυξάνονται για συγκεκριμένους λόγους. Κλασικό τέτοιο παράδειγμα είναι ο καρκίνος του πνεύμονα.
Τη δεκαετία του ’60 περισσότερα άτομα κάπνιζαν και αυξήθηκαν πολύ οι καρκίνοι των πνευμόνων και τη δεκαετία του ’80 όταν άρχισαν οι άνθρωποι να κόβουν το τσιγάρο, άρχισαν να μειώνονται.
● Τι μπορεί να κάνει σήμερα ο άνθρωπος στο επίπεδο της πρόληψης; Εσείς, ως επιστήμονας, τι κάνετε για τον εαυτό σας – πέρα απ’ όσα κάνετε για μας;
Προσπαθώ να μείνω υγιής. Μια καλή διατροφή που δεν βοηθάει μόνο στον καρκίνο είναι σημαντική. Και όταν λέω καλή διατροφή ξέρω ότι κάθε μερικά χρόνια μάς λένε να τρώμε διαφορετικά πράγματα. Εννοώ μια διατροφή ισορροπημένη που να μην περιλαμβάνει πολλά λίπη. Ακόμα, προσπαθώ να μη βάζω πολύ βάρος. Η παχυσαρκία αυξάνει τις πιθανότητες καρκίνου.
Δεν καταλαβαίνουμε ακόμα τους λόγους, αλλά βλέπουμε ότι οι υπέρβαροι έχουν μεγαλύτερο ποσοστό καρκίνου από τους ανθρώπους που έχουν κανονικό βάρος. Και η γυμναστική είναι βασική.
Οι καταχρήσεις είναι καλό να αποφεύγονται, όπως το αλκοόλ που τελευταία είδα ότι επηρεάζει πολύ αρνητικά το συκώτι. Και φυσικά το κάπνισμα.
Ξέρω ότι απευθύνομαι στην Ελλάδα – κι εγώ καπνιστής ήμουν, αλλά πρέπει να το αφήσουμε πίσω μας. Κι άλλα καρκινογόνα που γνωρίζουμε ότι είναι βλαβερά, όπως η υπεριώδης ακτινοβολία, φυσικά να τα αποφεύγουμε.
● Πώς είναι να κάνει κάποιος μια τόσο σημαντική ανακάλυψη, να καταφέρνει μια νίκη απέναντι σε μια νόσο μυθικών διαστάσεων, τρομακτική, επάρατη;
(γελάει)… Δεν ξέρω πώς να απαντήσω. Για να πω την αλήθεια, δεν το έχω σκεφτεί. Είναι άλλη μία μέρα στη δουλειά. Δουλεύεις και γίνεται. Αγαπώ την επιστήμη.
Είναι το χόμπι μου. Με αυτήν ήθελα πάντα να ασχοληθώ. Σε κάποια φάση εκτός από το χόμπι μου ήθελα να κάνω κάτι χρήσιμο για τους ασθενείς. Βεβαίως o καρκίνος είναι όπως τον περιγράψατε. Και μας αγγίζει όλους.
Δεν ξέρω πια ανθρώπους που να μη γνωρίζουν κάποιον που να έχει πάθει ή να έχει πεθάνει από καρκίνο. Κι εγώ έχω στην οικογένειά μου…
● Είπατε ότι το αιματολογικό τεστ εντοπισμού του καρκίνου ήταν ένας από τους στόχους σας. Ποιους άλλους στόχους έχετε;
Ως επιστήμονας έχω κι άλλους στόχους που δεν άπτονται της ιατρικής. Θέλω, για παράδειγμα, να καταλάβω κι άλλους μηχανισμούς των κυττάρων.
Από εκεί ξεκινάμε έτσι κι αλλιώς ως επιστήμονες. Από την περιέργειά μας να μάθουμε κάτι.
Αλλά σε σχέση με την ιατρική θέλω να συνεχίσω στο ίδιο μονοπάτι και να φτάσουμε όσο πιο γρήγορα γίνεται στο σημείο το τεστ να γίνει ευρείας χρήσης. Να μη μείνουμε να μιλάμε γι’ αυτό στα δελτία ειδήσεων.
Εζησα μια άλλη τέτοια περίπτωση πριν από 15-20 χρόνια με τα τεστ της κληρονομικότητας του καρκίνου διότι ήμουν κι εκεί αναμεμειγμένος.
Δίναμε συνεντεύξεις όπως και τώρα για το πότε θα κυκλοφορήσουν, πόσο μεγάλη επιτυχία είναι. Και τότε όπως και τώρα δεν ξέραμε πώς να απαντήσουμε. Λέγαμε ότι σε 5-10 χρόνια θα είναι έτοιμα.
Τώρα τα τεστ αυτά κυκλοφορούν και κανείς δεν μιλάει. Θέλω να φτάσει κι αυτό το τεστ σε αυτό το σημείο. Στο σημείο που θα είναι τόσο διαδεδομένο που δεν θα αποτελεί είδηση.
Καθηγητής Ογκολογίας και Παθολογίας στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins της Βαλτιμόρης, της Πολιτείας Μέριλαντ των ΗΠΑ, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας στο Κέντρο για τον Καρκίνο Kimmel του Πανεπιστημίου JH, συνέταξε τη μελέτη την οποία δημοσίευσε η επιστημονική επιθεώρηση Science για το CancerSEEK, ένα αιματολογικό τεστ για την ανίχνευση του καρκίνου.