Η νοσταλγία για το ΠΑΣΟΚ και η Αριστερά//του Αντώνη Νταβανέλου

Σχεδόν μισός αιώνας από τη Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη

Πριν από 48 χρό­νια, πα­ρου­σιά­ζο­ντας τη Δια­κή­ρυ­ξη της 3ης Σε­πτέμ­βρη, ο Αν­δρέ­ας Πα­παν­δρέ­ου ανα­κοί­νω­νε την ίδρυ­ση του ΠΑΣΟΚ, ενός κόμ­μα­τος-«κι­νή­μα­τος» που επρό­κει­το να παί­ξει κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο στα επό­με­να χρό­νια, τόσο στην πο­λι­τι­κή ζωή όσο και στην εξέ­λι­ξη του ελ­λη­νι­κού κα­πι­τα­λι­σμού.

Σή­με­ρα η «νο­σταλ­γία» για το ΠΑΣΟΚ αυ­γα­τί­ζει. Στο ΚΙΝΑΛ, η ηγε­σία του Ν. Αν­δρου­λά­κη (ένα κα­κέ­κτυ­πο, που δεν αντέ­χει σε καμία σύ­γκρι­ση με την ηγε­τι­κή ομάδα του 1974) επι­χει­ρεί, λέει, την επα­νί­δρυ­ση του ΠΑΣΟΚ. Στο επί­πε­δο του ονό­μα­τος και των συμ­βό­λων δεν υπάρ­χουν δυ­σκο­λί­ες, σε όλα τα άλλα δεν τί­θε­ται ούτε καν συ­ζή­τη­ση… Στον ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ, η ηγε­σία γύρω από τον Αλ. Τσί­πρα έχει από καιρό θέσει ως στόχο της να «κλη­ρο­νο­μή­σει» έναν πο­λι­τι­κό ρόλο ανά­λο­γο με του Α. Πα­παν­δρέ­ου, βα­θαί­νο­ντας με τα­χύ­τη­τα τη με­τάλ­λα­ξη του κόμ­μα­τός του προς τη σύγ­χρο­νη σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία, στην ιστο­ρι­κά πιο εκ­φυ­λι­σμέ­νη μορφή της, σε αυτό που πα­νευ­ρω­παϊ­κά ονο­μά­ζε­ται πλέον «σο­σιαλ­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμός».

Είναι κυ­ριο­λε­κτι­κά εντυ­πω­σια­κό το πόσο όλοι αυτοί οι επί­δο­ξοι μι­μη­τές του Α. Πα­παν­δρέ­ου αγνο­ούν ή απο­φεύ­γουν τα κρί­σι­μα δι­λήμ­μα­τα και τις πο­λι­τι­κές επι­λο­γές που έδω­σαν δυ­να­μι­κή στο ρεύμα που «πά­τη­σε» στη Δια­κή­ρυ­ξη της 3ης Σε­πτέμ­βρη του 1974.

Η εποχή

Κα­νέ­να μα­ζι­κό φαι­νό­με­νο δεν μπο­ρεί να «δια­βα­στεί» σωστά, αν αγνοη­θεί η ιστο­ρι­κή εποχή μέσα στην οποία ξε­δι­πλώ­θη­κε. Το κα­θο­ρι­στι­κό στοι­χείο για το χα­ρα­κτή­ρα που πήρε η Δια­κή­ρυ­ξη της 3ης Σε­πτέμ­βρη, είναι το 1974.

Στις επε­τεί­ους που ακο­λού­θη­σαν οι ανα­λυ­τές δί­νουν την έμ­φα­ση στις «θε­σμι­κές τομές» της Με­τα­πο­λί­τευ­σης: στην ανα­τρο­πή της δι­κτα­το­ρί­ας, την ανα­γνώ­ρι­ση (και από τη Δεξιά) του «τέ­λους» του Εμ­φυ­λί­ου Πο­λέ­μου, την ανά­πτυ­ξη των θε­σμών/μη­χα­νι­σμών της κοι­νο­βου­λευ­τι­κής δη­μο­κρα­τί­ας κ.ο.κ. Συ­σκο­τί­ζε­ται έτσι το βα­σι­κό γνώ­ρι­σμα της επο­χής, που ήταν η ορ­μη­τι­κή εί­σο­δος των ερ­γα­τι­κών και λαϊ­κών μαζών και της νε­ο­λαί­ας στην κοι­νω­νι­κή και πο­λι­τι­κή αρένα, όπου στα επό­με­να 3-4 χρό­νια διεκ­δί­κη­σαν επί­μο­να μια ου­σια­στι­κά βελ­τί­ω­ση της ζωής τους. Αυτή η μακρά Με­τα­πο­λί­τευ­ση υπήρ­ξε μια πε­ρι­πέ­τεια για τον ελ­λη­νι­κό κα­πι­τα­λι­σμό και μά­λι­στα μια άγρια πε­ρι­πέ­τεια με μη-εγ­γυ­η­μέ­νη έκ­βα­ση.

Οι όψι­μοι θαυ­μα­στές του ΠΑΣΟΚ νο­μί­ζουν ότι μπο­ρούν να ανα­πα­ρά­γουν τις επι­τυ­χί­ες του δια της «στρο­φής προς το κέ­ντρο». Είναι το ακρι­βώς ανά­πο­δο από αυτό που έκανε ο Α. Πα­παν­δρέ­ου για να χτί­σει το κόμμα του το 1974. Πα­ρό­τι θα μπο­ρού­σε να προ­βλη­θεί ως ο νό­μι­μος κλη­ρο­νό­μος της Ένω­σης Κέ­ντρου, αγνό­η­σε τους κοι­νο­βου­λευ­τι­κούς πο­λι­τι­κά­ντη­δες της ΕΚ-ΝΔ που ξέ­μει­ναν γύρω από τον Γ. Μαύρο, και επι­χεί­ρη­σε να εκ­φρά­σει τον ερ­γα­τι­κό και νε­ο­λαι­ί­στι­κο ρι­ζο­σπα­στι­σμό της επο­χής, χτί­ζο­ντας πα­ράλ­λη­λα και ταυ­τό­χρο­να τη δυ­να­τό­τη­τα να τον κα­να­λι­ζά­ρει πο­λι­τι­κά και να τον προ­σα­να­το­λί­ζει μέσα στα όρια της κα­θε­στω­τι­κής αντο­χής. Ήταν μια τολ­μη­ρή επι­λο­γή, που ξε­περ­νού­σε τους προ­σα­να­το­λι­σμούς της κομ­μου­νι­στι­κής-ρε­φορ­μι­στι­κής Αρι­στε­ράς, του Χ. Φλω­ρά­κη και του Α. Κύρ­κου, που τότε επι­χεί­ρη­σαν να ανα­πα­λαιώ­σουν την προ­δι­κτα­το­ρι­κή ΕΔΑ και να χτί­σουν πο­λι­τι­κή δύ­να­μη μαζί με «προ­σω­πι­κό­τη­τες» όπως ο Ηλ. Ηλίου κ.ά. που κα­θο­ρί­ζο­νταν από την προ­σή­λω­ση στους κοι­νο­βου­λευ­τι­κούς θε­σμούς. Γι’ αυτό άλ­λω­στε ο Κων­στα­ντί­νος Κα­ρα­μαν­λής χα­ρα­κτή­ρι­ζε τον Πα­παν­δρέ­ου της Με­τα­πο­λί­τευ­σης ως «Αρι­στε­ρά της Αρι­στε­ράς».

Ο γε­νι­κός ρι­ζο­σπα­στι­σμός της επο­χής και αυτές οι πρώ­ι­μες επι­λο­γές της ηγε­τι­κής ομά­δας του 1974 εκ­φρά­στη­καν, έστω στρε­βλά και βια­σμέ­να, στη Δια­κή­ρυ­ξη της 3ης Σε­πτέμ­βρη. Που έθετε την «εθνι­κή ανε­ξαρ­τη­σία» ως προ­ϋ­πό­θε­ση για την ανά­πτυ­ξη, κα­λώ­ντας σε μια ρήξη με τον ιμπε­ρια­λι­σμό και κυ­ρί­ως τον αμε­ρι­κα­νι­κό. Που όριζε τον «δη­μό­σιο τομέα» ως ατμο­μη­χα­νή της ανά­πτυ­ξης, προ­βλέ­πο­ντας εκτε­τα­μέ­νες κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις και «κοι­νω­νι­κο­ποί­η­ση» στο χρη­μα­το­πι­στω­τι­κό τομέα και σε άλλες επι­χει­ρή­σεις και ορ­γα­νι­σμούς «στρα­τη­γι­κής ση­μα­σί­ας». Που υιο­θε­τού­σε το με­γά­λο ερ­γα­τι­κό αί­τη­μα για σο­βα­ρές αυ­ξή­σεις στους μι­σθούς και στις συ­ντά­ξεις, έστω εντάσ­σο­ντάς το στη στρα­τη­γι­κή της «ανά­πτυ­ξης», με την προσ­δο­κία της στή­ρι­ξης στην αύ­ξη­σης της εσω­τε­ρι­κής ζή­τη­σης. Που υπο­σχό­ταν το τέλος της «επο­χής της χω­ρο­φυ­λα­κής», υπο­στη­ρί­ζο­ντας ότι τα δη­μο­κρα­τι­κά δι­καιώ­μα­τα πρέ­πει να δια­χυ­θούν στις ερ­γα­τι­κές και λαϊ­κές μάζες, στην πόλη και στο χωριό, στους άντρες και, για πρώτη φορά, στις γυ­ναί­κες.

Με βάση αυτό το «πρό­γραμ­μα», το ΠΑΣΟΚ του ’74 ανα­γνώ­ρι­σε την εμ­βλη­μα­τι­κή ορ­γα­νω­τι­κή μορφή του ερ­γα­τι­κού ρι­ζο­σπα­στι­σμού της Με­τα­πο­λί­τευ­σης -τα Ερ­γο­στα­σια­κά Σω­μα­τεία- (την ώρα που το ΚΚΕ και το ΚΚΕ εσ. επι­μέ­να­νε στα γρα­φειο­κρα­τι­κά κλα­δι­κά και τις με­γά­λες ομο­σπον­δί­ες), με απο­τέ­λε­σμα τη γρή­γο­ρη και ισχυ­ρή ανά­πτυ­ξη της ΠΑΣΚΕ. Ο Α. Πα­παν­δρέ­ου έθεσε χρο­νι­κά πρώ­τος -μετά τις εκλο­γές του 1977- το ζή­τη­μα της ανα­τρο­πής του Κ. Κα­ρα­μαν­λή και την προ­ο­πτι­κή μιας κυ­βέρ­νη­σης «Αλ­λα­γής», όταν ακόμα ο Χ. Φλω­ρά­κης και ο Λ. Κύρ­κος ου­σια­στι­κά φο­βού­νταν ότι μια ανα­τρο­πή του «Εθνάρ­χη» μπο­ρού­σε να ανοί­ξει το δρόμο για… «ανώ­μα­λες εξε­λί­ξεις». Τα μα­ζι­κά στε­λέ­χη του ΠΑΣΟΚ ενέ­τασ­σαν αυτήν την πο­ρεία σε μια κά­ποια διεκ­δί­κη­σης ενός «σο­σια­λι­σμού», εμπνε­ό­με­νου κυ­ρί­ως όχι από την ΕΣΣΔ, αλλά από τα αντι­ι­μπε­ρια­λι­στι­κά κι­νή­μα­τα του, λε­γό­με­νου τότε, Τρί­του Κό­σμου. Και έχει ση­μα­σία να θυ­μί­σου­με ότι αυτός ο κό­σμος από τα κάτω, δεν ανα­γνώ­ρι­ζε τον εαυτό του ως τμήμα της διε­θνούς Σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας: ήταν η εποχή που η ΠΑΣΠ δια­δή­λω­νε με σύν­θη­μα: «Σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία – Πρά­κτο­ρες της CIA!».

Εξέ­λι­ξη

Όπως τα κόμ­μα­τα και τα κι­νή­μα­τα, έτσι και τα πο­λι­τι­κά προ­γράμ­μα­τα δεν μπο­ρούν να «δια­βα­στούν» σωστά έξω από τα όρια της επο­χής τους.

Η Δια­κή­ρυ­ξη της 3ης Σε­πτέμ­βρη, πχ στο ζή­τη­μα των κρα­τι­κο­ποι­ή­σε­ων-«κοι­νω­νι­κο­ποι­ή­σε­ων», θα φά­ντα­ζε σή­με­ρα ως ένα πε­ρί­που επα­να­στα­τι­κό κά­λε­σμα. Στις συν­θή­κες της δε­κα­ε­τί­ας του ’70, όμως, η επι­λο­γή του δη­μό­σιου τομέα ως «λο­κο­μο­τί­βας της ανά­πτυ­ξης» ήταν τμήμα της κα­θε­στω­τι­κής λο­γι­κής, ακόμα και με­γά­λων με­ρί­δων της Δε­ξιάς: Η κυ­βέρ­νη­ση του Κων/νου Κα­ρα­μαν­λή της Με­τα­πο­λί­τευ­σης κα­τη­γο­ρή­θη­κε από τον ΣΕΒ για «σο­σιαλ-μα­νία», μετά από μια σειρά (υπο­χρε­ω­τι­κών) κρα­τι­κο­ποι­ή­σε­ων.

Το 1981 ο Α. Πα­παν­δρέ­ου κέρ­δι­σε «αυ­το­δύ­να­μα» τις εκλο­γές και άρ­χι­σε η (πε­ρί­που) 20ε­τία των κυ­βερ­νή­σε­ων ΠΑΣΟΚ. Ο Χ. Φλω­ρά­κης και ο Λ. Κύρ­κος ανα­γνώ­ρι­σαν πο­λι­τι­κά την πρω­το­κα­θε­δρία του ΠΑΣΟΚ (ως «κορ­μού των προ­ο­δευ­τι­κών δυ­νά­με­ων») και πε­ριό­ρι­σαν τα κόμ­μα­τά τους σε ρόλο «εγ­γυ­η­τή», τάχα, της συ­νέ­πειας των… κυ­βερ­νή­σε­ων Πα­παν­δρέ­ου («Αλ­λα­γή δεν γί­νε­ται, χωρίς το ΚΚΕ» και το αξέ­χα­στο «ΚΚΕ – Αλ­λα­γή – Δεύ­τε­ρη κα­τα­νο­μή»…). Στα πρώτα χρό­νια μετά το ’81, έγι­ναν κά­ποιες ση­μα­ντι­κές ερ­γα­τι­κές και λαϊ­κές κα­τα­κτή­σεις: η αύ­ξη­ση των κοι­νω­νι­κών δα­πα­νών και η δη­μιουρ­γία του ΕΣΥ, τα μέτρα ισό­τη­τας για τις γυ­ναί­κες, ο εκ­δη­μο­κρα­τι­σμός της ερ­γα­τι­κής νο­μο­θε­σί­ας κ.ά. Αυτές οι αρ­χι­κές κα­τα­κτή­σεις ήταν τα «καύ­σι­μα» που τρο­φο­δό­τη­σαν όλες τις εκλο­γι­κές νίκες, τις στη­ριγ­μέ­νες σε ερ­γα­τι­κές και λαϊ­κές αυ­τα­πά­τες, στα χρό­νια που ακο­λού­θη­σαν. Γιατί σύ­ντο­μα φά­νη­καν (προ­δρο­μι­κά από το 1983-84, ορ­μη­τι­κά μετά το «στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κό πρό­γραμ­μα» του ’85) τα ση­μά­δια όχι μόνο της διά­ψευ­σης της στρα­τη­γι­κής της 3ης Σε­πτέμ­βρη, αλλά της πλή­ρους αντι­στρο­φής της.

Ο Α. Πα­παν­δρέ­ου από το 1981 υπο­γράμ­μι­ζε ότι, στο εσω­τε­ρι­κό της χώρας, η «Αλ­λα­γή» θα έχει λί­γους εχθρούς… «πε­ρί­που 100 οι­κο­γέ­νειες». Η απο­σύν­δε­ση των στό­χων της 3ης Σε­πτέμ­βρη από τον αντι­κα­πι­τα­λι­σμό, από την υπο­χρέ­ω­ση σύ­γκρου­σης με την κυ­ρί­αρ­χη τάξη στο εσω­τε­ρι­κό της χώρας, οδή­γη­σε σε δρα­μα­τι­κές ανα­τρο­πές. Οι πε­ρί­που «100 οι­κο­γέ­νειες» απο­δεί­χθη­καν πιο ισχυ­ρές από τις προ­ε­κλο­γι­κές δε­σμεύ­σεις της ηγε­σί­ας του ΠΑΣΟΚ και από τις σχέ­σεις του ΠΑΣΟΚ με την εκλο­γι­κή του βάση. Ο εγκλω­βι­σμός στη στρα­τη­γι­κή της (κα­πι­τα­λι­στι­κής) ανά­πτυ­ξης οδή­γη­σε γρή­γο­ρα στο πρώτο με­γά­λο πρό­γραμ­μα λι­τό­τη­τας («στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κό» 1985), στον ορι­σμό της συμ­με­το­χής στην ΟΝΕ ως «εθνι­κού στό­χου» από τον Α. Πα­παν­δρέ­ου και, τε­λι­κά, στο σο­σιαλ­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό του «εκ­συγ­χρο­νι­σμού» υπό τον Κ. Ση­μί­τη, μετά το 1993. Οι υπαρ­κτοί κα­πι­τα­λι­στές, αν μεί­νουν αλώ­βη­τοι, μπο­ρούν να δί­νουν το δικό τους πε­ριε­χό­με­νο, ου­σια­στι­κά να κα­θο­δη­γούν, στην πο­ρεία προς την ανά­πτυ­ξη. Μέσα σε αυτή την πο­ρεία, φυ­σιο­λο­γι­κά, οι αρ­χι­κές ανα­φο­ρές στον αντι­ι­μπε­ρια­λι­σμό κου­ρε­λιά­στη­καν: το «έξω οι Αμε­ρι­κά­νοι» έδωσε τη θέση του στις συμ­φω­νί­ες ανα­νέ­ω­σης των βά­σε­ων και στα με­γά­λα εξο­πλι­στι­κά προ­γράμ­μα­τα, το «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, ίδιο συν­δι­κά­το» έδωσε τη θέση του στη γλοιώ­δη συ­ναλ­λα­γή για τα Με­σο­γεια­κά Ολο­κλη­ρω­μέ­να Προ­γράμ­μα­τα και τε­λι­κά στην πλήρη, στη «στρα­τη­γι­κή» προ­σχώ­ρη­ση. Σε αυτήν την πο­ρεία με­τα­τό­πι­σης προς τα δεξιά και εκ­φυ­λι­σμού του, το ΠΑΣΟΚ εντά­χθη­κε τε­λι­κά επι­σή­μως και ορ­γα­νι­κά στην ευ­ρω­παϊ­κή σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία.

Οι ερ­γα­τι­κοί αγώ­νες της Με­τα­πο­λί­τευ­σης, αλλά και η θη­ριώ­δης ερ­γα­τι­κή αντί­στα­ση στην κυ­βέρ­νη­ση του Κων/νου Μη­τσο­τά­κη το 1989-93, είχαν ως απο­τέ­λε­σμα την κα­θυ­στέ­ρη­ση των νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρων αντι­με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων στην Ελ­λά­δα. Ο καλ­πα­σμός του νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού, ο «εκ­συγ­χρο­νι­σμός» του ελ­λη­νι­κού κα­πι­τα­λι­σμού, είχε ως προ­ϋ­πό­θε­ση την προ­δο­τι­κή συ­νερ­γα­σία με αυτή τη θα­τσε­ρι­κή/ρι­γκα­νι­κή στρα­τη­γι­κή του σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κού ρεύ­μα­τος που με τη μορφή του ΠΑΣΟΚ στην Ελ­λά­δα ξε­κί­νη­σε από πολύ πιο ρι­ζο­σπα­στι­κή αφε­τη­ρία.

Δεν έχει καμιά πο­λι­τι­κή ση­μα­σία το ερώ­τη­μα αν οι Α. Πα­παν­δρέ­ου-Κ. Ση­μί­της τα έκα­ναν αυτά ως πο­λι­τι­κοί απα­τε­ώ­νες και δη­μα­γω­γοί, ή αν ολο­κλή­ρω­σαν αυτή την πο­ρεία γιατί κάμ­φθη­καν από την πίεση του ντό­πιου κα­θε­στώ­τος και των διε­θνών συμ­μά­χων του. Αυτό που έχει πο­λι­τι­κή ση­μα­σία είναι η υπεν­θύ­μι­ση ότι η κοι­νω­νι­κή βάση του ΠΑΣΟΚ, που είχε κερ­δη­θεί με τις υπο­σχέ­σεις της 3ης Σε­πτέμ­βρη, δεν ακο­λού­θη­σε σε αυτόν τον εκ­φυ­λι­σμό χωρίς ανταρ­σί­ες. Το 1985 η ΠΑΣΚΕ δια­σπά­στη­κε, η πλειο­ψη­φία της διεκ­δί­κη­σε την ανα­τρο­πή του «στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κού προ­γράμ­μα­τος» στρε­φό­με­νη πο­λι­τι­κά προς τα αρι­στε­ρά. Εκεί όμως, συ­νά­ντη­σε την ψυ­χρο­λου­σία από τον Χ. Φλω­ρά­κη («Όχι στα γιου­ρού­σια της πρω­το­πο­ρί­ας»). Αρ­γό­τε­ρα, επί Κ. Ση­μί­τη, μια με­γά­λη συν­δι­κα­λι­στι­κή πλειο­ψη­φία ακύ­ρω­σε το νόμο Γιαν­νί­τση στο δρόμο, στα­μα­τώ­ντας μια κομ­βι­κή νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη επί­θε­ση. Ο κό­σμος αυτός, όχι απρό­σμε­να, δεν κα­τόρ­θω­σε να συ­γκρο­τή­σει πο­λι­τι­κά αυ­τό­νο­μη δύ­να­μη, ενά­ντια στο κόμμα μέσα στο οποίο είχε γα­λου­χη­θεί. Όμως δεν πήρε και από την άλλη Αρι­στε­ρά τις απα­ραί­τη­τες βο­ή­θειες για να πε­τύ­χει αυτό το δύ­σκο­λο «πέ­ρα­σμα». Στις κρί­σι­μες στιγ­μές, οι ηγε­σί­ες του ΚΚΕ εσ. αλλά και του ΚΚΕ (συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­ντας και τις «ορ­θό­δο­ξες») προ­τί­μη­σαν τις παρ­τί­δες με την ηγε­σία και την κοι­νο­βου­λευ­τι­κή δύ­να­μη του ΠΑΣΟΚ, παρά τη διεκ­δί­κη­ση της κοι­νω­νι­κής βάσης του.

Τί­πο­τα σε αυτήν την εξέ­λι­ξη δεν υπήρ­ξε προ­κα­θο­ρι­σμέ­νο και, τάχα, μοι­ραίο.

Σή­με­ρα, όσοι ανα­φέ­ρο­νται στην «πα­ρά­δο­ση ΠΑΣΟΚ», διεκ­δι­κώ­ντας μια σύ­γκλι­ση των προ­ο­δευ­τι­κών δυ­νά­με­ων στην κοίτη της σύγ­χρο­νης σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, οφεί­λουν να γνω­ρί­ζουν ότι ανα­φέ­ρο­νται στην πα­ρά­δο­ση του σο­σιαλ­φι­λε­λεύ­θε­ρου εκ­φυ­λι­σμού του ΠΑΣΟΚ που εμπέ­δω­σε το νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό στον ελ­λη­νι­κό κα­πι­τα­λι­σμό, και όχι στην πε­ρί­ο­δο που έχτι­σε δια του ρι­ζο­σπα­στι­σμού ένα μα­ζι­κό πο­λι­τι­κό ρεύμα.

rproject.gr/