Ο κύκλος του χρέους σήμερα

Τα σημερινά καπιταλιστικά κράτη χρηματοδοτούνται βασικά με δύο τρόπους. Είτε φορολογούν είτε δανείζονται.

Όσον αφορά τη φο­ρο­λό­γη­ση, αυτή ανέ­κα­θεν ήταν αντι­προ­ο­δευ­τι­κή, δη­λα­δή ανα­λο­γι­κά επι­βά­ρυ­νε βα­ρύ­τε­ρα τους φτω­χό­τε­ρους, αλλά στην Ελ­λά­δα τη δε­κα­ε­τία των μνη­μο­νί­ων όλα τα κυ­βερ­νη­τι­κά κόμ­μα­τα αφή­νουν το κε­φά­λαιο πρα­κτι­κά αφο­ρο­λό­γη­το, ενώ τσα­κί­ζουν τις λαϊ­κές τά­ξεις. Οι εφο­πλι­στές, για πα­ρά­δειγ­μα, κα­τα­βάλ­λουν ασή­μα­ντες εθε­λού­σιες ει­σφο­ρές, όπως ο αφο­ρο­λό­γη­τος κλή­ρος στη προ­ε­πα­να­στα­τι­κή Γαλ­λία, ενώ αν χά­σεις το σπίτι σου επει­δή δεν αντέ­χεις να πλη­ρώ­σεις ΕΝΦΙΑ και δό­σεις δα­νεί­ου μαζί, η τρά­πε­ζα που στο κα­τά­σχει απαλ­λάσ­σε­ται από τον ΕΝΦΙΑ. Η ηθική αυτής της κα­τά­στα­σης δεν συ­ζη­τιέ­ται δη­μό­σια.

Σπύρος Μαρκέτος

αναδημοσίευση από https://undebtedworld.wixsite.com

Τα ση­με­ρι­νά κα­πι­τα­λι­στι­κά κράτη χρη­μα­το­δο­τού­νται βα­σι­κά με δύο τρό­πους. Είτε φο­ρο­λο­γούν είτε δα­νεί­ζο­νται. Όσον αφορά τη φο­ρο­λό­γη­ση, αυτή ανέ­κα­θεν ήταν αντι­προ­ο­δευ­τι­κή, δη­λα­δή ανα­λο­γι­κά επι­βά­ρυ­νε βα­ρύ­τε­ρα τους φτω­χό­τε­ρους, αλλά στην Ελ­λά­δα τη δε­κα­ε­τία των μνη­μο­νί­ων όλα τα κυ­βερ­νη­τι­κά κόμ­μα­τα αφή­νουν το κε­φά­λαιο πρα­κτι­κά αφο­ρο­λό­γη­το, ενώ τσα­κί­ζουν τις λαϊ­κές τά­ξεις. Οι εφο­πλι­στές, για πα­ρά­δειγ­μα, κα­τα­βάλ­λουν ασή­μα­ντες εθε­λού­σιες ει­σφο­ρές, όπως ο αφο­ρο­λό­γη­τος κλή­ρος στη προ­ε­πα­να­στα­τι­κή Γαλ­λία, ενώ αν χά­σεις το σπίτι σου επει­δή δεν αντέ­χεις να πλη­ρώ­σεις ΕΝΦΙΑ και δό­σεις δα­νεί­ου μαζί, η τρά­πε­ζα που στο κα­τά­σχει απαλ­λάσ­σε­ται από τον ΕΝΦΙΑ. Η ηθική αυτής της κα­τά­στα­σης δεν συ­ζη­τιέ­ται δη­μό­σια.

Διε­θνώς πα­ρα­τη­ρού­νται πλέον αντι­δρά­σεις σ’ αυτό το σκάν­δα­λο, και στη Ρωσία ή και στις ΗΠΑ αυ­ξά­νουν τη φο­ρο­λό­γη­ση του πλού­του, καθώς είναι αδύ­να­το να φο­ρο­λο­γη­θεί ακόμη πε­ρισ­σό­τε­ρο η ερ­γα­σία. Αλλά κα­νείς, λι­γό­τε­ρο απ’ όλους η Ευ­ρω­παϊ­κή Ένωση, δεν αγ­γί­ζει τους φο­ρο­λο­γι­κούς πα­ρα­δεί­σους όπου οι πλού­σιοι κρύ­βουν ως 35 τρις δο­λά­ρια, πε­ρί­που το ένα τρίτο του πα­γκό­σμιου ακα­θά­ρι­στου προ­ϊ­ό­ντος, ενώ οι έλ­λη­νες ισχυ­ροί αρι­στεύ­ουν σ’ αυτό το άθλη­μα. Υπο­φο­ρο­λό­γη­ση των πλού­σιων και αφο­ρο­λό­γη­τοι ολι­γάρ­χες είναι στρα­τη­γι­κές επι­λο­γές των ση­με­ρι­νών κρα­τών. Και αυτές θε­ω­ρού­νται άμεμ­πτες ηθικά.

Το χρέος είναι κοι­νω­νι­κή σχέση ασύμ­με­τρη, με ισχυ­ρή εξου­σια­στι­κή διά­στα­ση. Ο όρος χρειά­ζε­ται εν­νοιο­λο­γι­κή διευ­κρί­νι­ση γιατί ση­μαί­νει πράγ­μα­τα πολύ δια­φο­ρε­τι­κά με­τα­ξύ τους. Κοι­νω­νι­κές συν­θή­κες, ηθι­κές όψεις και νο­μι­κό πλαί­σιο του δη­μό­σιου δα­νει­σμού δια­φέ­ρουν από του ιδιω­τι­κού, ενώ το λε­μό­νι που δα­νεί­ζω στη γει­τό­νισ­σα φτιά­χνει δε­σμούς αλ­λιώ­τι­κους από το έντο­κο δά­νειο που μου δίνει η τρά­πε­ζα.

Στο υπάρ­χον δί­καιο, θε­με­λιώ­δης διά­στα­ση της κρα­τι­κής κυ­ριαρ­χί­ας είναι το κρά­τος να μπο­ρεί να δια­γρά­φει τα χρέη του. Όταν αυτό το δι­καί­ω­μα κα­τα­λύ­ε­ται, όπως στη ση­με­ρι­νή Ελ­λά­δα, το κα­θε­στώς απο­νο­μι­μο­ποιεί­ται και οδεύ­ει προς ανα­τρο­πή. Το διε­θνές χρέος που δεν επι­δέ­χε­ται δια­γρα­φή πε­ρι­γρά­φε­ται κα­λύ­τε­ρα ως φόρος υπο­τε­λεί­ας. Η σει­σά­χθεια ήταν βα­σι­κό ζη­τού­με­νο της Αμε­ρι­κα­νι­κής και της Γαλ­λι­κής, της Ρω­σι­κής, της Κι­νε­ζι­κής και άλλων επα­να­στά­σε­ων. Η απαλ­λα­γή από το χρέος είναι μια ξε­χα­σμέ­νη σή­με­ρα, αλλά ζω­τι­κή πα­λιό­τε­ρα, όψη της έν­νοιας της ελευ­θε­ρί­ας.

Οι ση­με­ρι­νές κυ­βερ­νή­σεις, αντί να φο­ρο­λο­γούν τους πλού­σιους, δα­νεί­ζο­νται απ’ αυ­τούς (γιατί μόνον αυτοί μπο­ρούν πλέον να δα­νεί­σουν). Δη­λα­δή κλεί­νουν τρύ­πες του προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού εκ­χω­ρώ­ντας στο κε­φά­λαιο ολο­έ­να με­γα­λύ­τε­ρα με­ρί­δια της μελ­λο­ντι­κής φο­ρο­λό­γη­σης, εντέ­λει της πα­ρα­γω­γής. Τούτο συμ­βαί­νει σχε­δόν πα­ντού, αλλά οι λε­πτο­μέ­ρειες έχουν ση­μα­σία.

Για πα­ρά­δειγ­μα, προ παν­δη­μί­ας η Ια­πω­νία είχε στα­θε­ρά πα­γκό­σμιο ρεκόρ δα­νει­σμού ως πο­σο­στό επί του ΑΕΠ, πα­ρα­πά­νω από 200%, αλλά έμει­νε φε­ρέγ­γυα επει­δή χρω­στά κυ­ρί­ως σ’ εσω­τε­ρι­κό νό­μι­σμα και προς ντό­πιους πλού­σιους. Μπο­ρεί σχε­τι­κά εύ­κο­λα να λάβει μέτρα (“κού­ρε­μα” και άλλα).

Την τε­λευ­ταία δε­κα­ε­τία δεύ­τε­ρη πα­γκό­σμια στο δη­μό­σιο χρέος είναι η Ελ­λά­δα. Όταν ξε­κί­νη­σαν τη “διά­σω­σή” μας ΔΝΤ κι ευ­ρω­παί­οι “εταί­ροι”, μ’ επι­κου­ρία όλων των (κρα­τι­κο­δί­αι­των και υπερ­χρε­ω­μέ­νων) κυ­βερ­νη­τι­κών κομ­μά­των, των (κρα­τι­κο­δί­αι­των και υπερ­χρε­ω­μέ­νων) μέσων ενη­μέ­ρω­σης, και των (κρα­τι­κο­δί­αι­των και συ­νή­θως υπερ­χρε­ω­μέ­νων) συ­στη­μι­κών δια­νο­ού­με­νων, το δη­μό­σιο χρέος ήταν 109% του ΑΕΠ. Δέκα χρό­νια διά­σω­σης το έκα­ναν 200%, και ο κο­ρο­νο­ϊ­ός δεν το μι­κραί­νει. Αλλά η Ελ­λά­δα χρω­στά σε ξένο νό­μι­σμα (τέ­τοιο είναι στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα το ευρώ), κυ­ρί­ως προς ξέ­νους επεν­δυ­τές (διά­βα­ζε πλου­σί­ους), και υπό ξένο δί­καιο εξαι­ρε­τι­κά ευ­νοϊ­κό για τους δα­νει­στές. Χρέος μη βιώ­σι­μο, αλλ’ αυτή η απλή αλή­θεια πρα­κτι­κά απα­γο­ρεύ­ε­ται να ει­πω­θεί και ακόμη και μετά την παν­δη­μία δεν ανα­γνω­ρί­ζε­ται επί­ση­μα. Η απαλ­λα­γή απ’ αυτό είναι όρος επι­βί­ω­σης, αλλά χρειά­ζε­ται επα­νά­στα­ση.

Πώς κα­τρα­κυ­λή­σα­με ως εδώ; Τα μέχρι το 2015 δε­δο­μέ­να συ­νο­ψί­ζει η Προ­σω­ρι­νή Έκ­θε­ση της Επι­τρο­πής Αλή­θειας της Βου­λής των Ελ­λή­νων, επί­ση­μο έγ­γρα­φο που εξο­βε­λί­στη­κε στη λήθη ακρι­βώς επει­δή απο­δεί­χθη­κε αδύ­να­το ν’ αντι­κρου­στεί τεκ­μη­ριω­μέ­να. Το μνη­μό­νιο του Σύ­ρι­ζα επί­σης ανα­λύ­θη­κε ως προς τις ου­σιώ­δεις όψεις του σ’ άλλη έκ­θε­ση της ίδιας επι­τρο­πής. Τη μαύρη πε­ντα­ε­τία που ακο­λού­θη­σε μέλη της επι­τρο­πής εξα­γο­ρά­στη­καν απ’ ολι­γάρ­χες ή από το βαθύ κρά­τος κι έγι­ναν όρ­γα­νά τους, αλλά οι δυο αυτές με­λέ­τες πα­ρα­μέ­νουν πο­λύ­τι­μα τεκ­μή­ρια και η κα­λύ­τε­ρη αφε­τη­ρία για να προ­σεγ­γι­στεί το ζή­τη­μα. Τις με­τα­γε­νέ­στε­ρες εξε­λί­ξεις πε­ρι­γρά­φουν και ανα­λύ­ουν άρθρα στην ιστο­σε­λί­δα της κο­λε­κτί­βας UndebtedWorld .

Στο φι­λε­λεύ­θε­ρο σύ­μπαν υπο­τί­θε­ται ότι ο κα­θείς δέ­χε­ται οποιεσ­δή­πο­τε ηθι­κές αντι­λή­ψεις προ­τι­μά. Οι συ­ντη­ρη­τι­κοί πάλι συχνά ανα­πα­ρά­γουν το λόγο μιας εκ­κλη­σί­ας που, έχο­ντας εγκα­τα­λεί­ψει μα­κραί­ω­νες χρι­στια­νι­κές πα­ρα­δό­σεις, θε­ω­ρεί πλέον τον έντο­κο δα­νει­σμό ηθικά ανε­πί­λη­πτο. Στον κα­πι­τα­λι­στι­κό κόσμο πά­ντως, και βε­βαί­ως στη χώρα μας, επί­ση­μη ηθική σε ζη­τή­μα­τα χρέ­ους, από τα ψιλά των πι­στω­τι­κών καρ­τών ως τα τρι­σε­κα­τομ­μύ­ρια του κρα­τι­κού δα­νει­σμού, υπάρ­χει και λει­τουρ­γεί αμεί­λι­κτα, και δυ­στυ­χώς κυ­ρί­αρ­χα.

Η πο­λι­τι­κή που μας κα­τα­στρέ­φει δέκα χρό­νια τώρα δι­καιο­λο­γεί­ται μέσω της λε­γό­με­νης ηθι­κής βλά­βης (moral hazard). Τούτη η ιδέα ση­μαί­νει ότι το αγαθό οι­κο­νο­μι­κό μας σύ­στη­μα υπο­νο­μεύ­ε­ται αν οι οφει­λέ­τες ατι­μώ­ρη­τα αθε­τούν χρέη. Για πα­ρά­δειγ­μα, ηθική βλάβη προ­κα­λείς όταν δεν κλεί­νεις νο­σο­κο­μεία αντί για να πλη­ρώ­σεις δα­νει­στές, ή όταν τα­ΐ­ζεις τα παι­διά σου αντί να δώ­σεις τη δόση του δα­νεί­ου. Τέ­τοια εγκλή­μα­τα, λένε, ορθά τι­μω­ρού­νται γιατί αλ­λιώς το οι­κο­νο­μι­κό σύ­στη­μα δυ­σλει­τουρ­γεί, πράγ­μα σε τε­λι­κή ανά­λυ­ση κακό. Οι διοι­κή­σεις των συ­στη­μι­κά ση­μα­ντι­κών τρα­πε­ζών όμως δεν διώ­κο­νται ποι­νι­κά για τυχόν εγκλή­μα­τά τους γιατί και τότε θα πλητ­τό­ταν το οι­κο­νο­μι­κό κα­θε­στώς, πράγ­μα κακό. Σ’ εφαρ­μο­γή λοι­πόν αυτής της ηθι­κής η ισο­νο­μία έχει και τυ­πι­κά κα­ταρ­γη­θεί από το 2013 στη Δύση, όπου για τις διοι­κή­σεις συ­στη­μι­κά ση­μα­ντι­κών χρη­μα­το­πι­στω­τι­κών ιδρυ­μά­των ισχύ­ει δί­καιο δια­φο­ρε­τι­κό απ’ ό,τι για τους κοι­νούς θνη­τούς. Αν δεν πι­στεύ­ε­τε πως αυτή είναι η επί­ση­μη ηθική και μά­λι­στα η μόνη επί­ση­μα απο­δε­κτή, που εφαρ­μό­ζε­ται αυ­στη­ρά και αδιά­λει­πτα, πά­σχε­τε από ελ­λι­πή ενη­μέ­ρω­ση. Ανοίξ­τε οποιο­δή­πο­τε εγ­χει­ρί­διο χρη­μα­το­πι­στω­τι­κής ή τσε­κά­ρε­τε στο δια­δί­κτυο.

Υπάρ­χουν βε­βαί­ως και πολύ δια­φο­ρε­τι­κές ηθι­κές του χρέ­ους, από τον καιρό της κλα­σι­κής πο­λι­τι­κής οι­κο­νο­μί­ας και του Μαρξ ως σή­με­ρα. Πρό­σφα­τα ο Ντέ­η­βιντ Μα­κΝάλ­λυ, σ’ ένα συ­ναρ­πα­στι­κό βι­βλίο, συ­νέ­δε­σε το χρέος με τις αντι­λή­ψεις περί χρή­μα­τος, το οποίο με­λε­τά ως τε­χνο­λο­γία εξου­σί­ας. Ο Ντέ­η­βιντ Χάρ­βεϋ σ’ αρ­κε­τά έργα του, με­τα­ξύ τους και στο κο­ρυ­φαίο Ο Μαρξ το Κε­φά­λαιο και η τρέλα του οι­κο­νο­μι­κού λόγου, ανα­δει­κνύ­ει την αδι­κία και τον θε­με­λιώ­δη πα­ρα­λο­γι­σμό τού­του του κι­νη­τή­ρα του κα­πι­τα­λι­στι­κού τρό­που πα­ρα­γω­γής. Το χρέος για τον Χάρ­βεϋ είναι βα­σι­κή μορφή αντια­ξί­ας, και όταν συ­γκρού­ε­ται με την αξία έχου­με εκρή­ξεις. Η τρέ­χου­σα οι­κο­νο­μι­κή κρίση είναι μια από αυτές.

Ο πρω­το­πό­ρος ιστο­ρι­κός των οι­κο­νο­μι­κών ιδεών Μάικλ Χάν­τσον εξη­γεί πώς οι με­γά­λες θρη­σκεί­ες αρ­θρώ­θη­καν γύρω από συχνά ρι­ζο­σπα­στι­κές κρι­τι­κές της ίδιας κοι­νω­νι­κής σχέ­σης. Στο πρό­σφα­το Άφες ημίν τα οφει­λή­μα­τα ημών, ως και ημείς αφί­ε­μεν τοις οφει­λέ­ταις ημών δεί­χνει πώς και γιατί ο χρι­στια­νι­σμός έβαλε τη δια­γρα­φή χρεών και όχι απλώς τη συγ­χώ­ρε­ση αμαρ­τιών στο κέ­ντρο της κα­θη­με­ρι­νής προ­σευ­χής του, κάτι που η εκ­κλη­σία σή­με­ρα συ­γκα­λύ­πτει όσο μπο­ρεί. Τις θρη­σκευ­τι­κές ρίζες της ιδέας του χρέ­ους με­λε­τά από αν­θρω­πο­λο­γι­κή σκο­πιά ο Ντέ­η­βιντ Γκρέ­μπερ στο Χρέος. Τα πρώτα 5000 χρό­νια, το­νί­ζο­ντας ότι αρ­χι­κά αυτή συγ­χε­ό­ταν με ιδέες περί ενο­χής και αμαρ­τί­ας.

Δεν είναι πά­ντως απα­ραί­τη­τες οι ιστο­ρι­κές ανα­λύ­σεις για να δούμε, στις ου­σιώ­δεις δια­στά­σεις της, την ηθική του χρέ­ους. Ακρι­βώς επει­δή αφορά βιω­μέ­νη εμπει­ρία και συχνά και την κα­θη­με­ρι­νό­τη­τα απλών αν­θρώ­πων, συχνά τήν ανέ­δει­ξε ο κλα­σι­κός κα­νό­νας της ευ­ρω­παϊ­κής μυ­θο­πλα­σί­ας. Για πα­ρά­δειγ­μα, όπε­ρες όπως Οι γάμοι του Φί­γκα­ρο, του Μό­τσαρτ, ή η Ντάμα πίκα του Τσαϊ­κόφ­σκι. Πε­ζο­γρά­φοι όπως ο Μπαλ­ζάκ και ο Φλω­μπέρ, κο­ρυ­φαί­οι θε­α­τρι­κοί συγ­γρα­φείς από τον Σέξ­πηρ ως τον Στρίντ­μπεργκ (στο δια­δί­κτυο κυ­κλο­φο­ρούν η Σο­νά­τα των φα­ντα­σμά­των και το Ονει­ρό­δρα­μα συ­γκλο­νι­στι­κά σκη­νο­θε­τη­μέ­να από τον Μπέρ­γκ­μαν), ή και κι­νη­μα­το­γρα­φι­στές όπως ο Κόπ­πο­λα στο Νονό. Δεν είναι τυ­χαίο ότι η τέχνη έφερ­νε στο προ­σκή­νιο ζη­τή­μα­τα χρέ­ους μέχρι να την ξε­ρά­νει ο φι­λε­λευ­θε­ρι­σμός. Όσο πε­ρισ­σό­τε­ρο όμως κυ­ριαρ­χεί η ολι­γαρ­χι­κή εξου­σία των πι­στω­τών, τόσο πιο απα­ρά­δε­κτο γί­νε­ται να μιλάς για την ηθική, ή μάλ­λον την ανη­θι­κό­τη­τα, της κοι­νω­νι­κής σχέ­σης του χρέ­ους.

*Αρ­χι­κή δη­μο­σί­ευ­ση στις Νη­σί­δες της Εφη­με­ρί­δας των Συ­ντα­κτών στις 12 Σε­πτέμ­βρη 2020, στο πλαί­σιο του αφιε­ρώ­μα­τος Ηθική και οι­κο­νο­μία (επι­μέ­λεια Νίκος Πο­τα­μιά­νος). Ο σύν­δε­σμος της ιστο­σε­λί­δας: https://​bit.​ly/​3kf3kES