Η εκτεταμένη στρατιωτική παρουσία της Τουρκίας στη Λιβύη έγειρε το γεωπολιτικό παιχνίδι υπέρ της Άγκυρας έναντι της Γαλλίας, της Αιγύπτου και του εταίρου τους, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Καθώς ενεργοποιείται ισχυρή υποστήριξη του Παρισιού και του Καΐρου προς την Ελλάδα στην αντιπαράθεσή της με την Τουρκία στην ανατολική Μεσόγειο, η προσπάθεια της Άγκυρας να επεκτείνει την επιρροή της Τουρκίας σε όλη την Αφρική οδηγεί σε έναν ευρύτερο στρατηγικό ανταγωνισμό ανάμεσα στην Τουρκία και τη Γαλλία στην περιοχή του Σαχέλ και μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου στο Κέρας της Αφρικής. Οι προωθήσεις της Τουρκίας στον Νίγηρα και στο Σαχέλ, όπως και στην Αιθιοπία στην περιοχή του Κέρατος έχουν αυξήσει τις διακυβεύσεις για τους αντιπάλους της Τουρκίας, ωθώντας τους σε πιο στενή συνεργασία, με αποτέλεσμα η αντιπαλότητα ανάμεσα στην Τουρκία και στις Γαλλία-Αίγυπτο-Εμιράτα να καθορίζει ένα από τα βασικά γεωπολιτικά ρήγματα στην Αφρική.
ΥΠΟΒΑΘΡΟ: Κατά το πρώτο ήμισυ του 2020, η ανοιχτή επέμβαση της Τουρκίας υπέρ της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας (GNA) αντέστρεψε την πορεία του εμφυλίου πολέμου στη Λιβύη. Ενισχύοντας την κυβέρνηση της Τρίπολης για την απώθηση από τη δυτική Λιβύη των δυνάμεων που υποστηρίζονται από την Αίγυπτο, τα Εμιράτα , τη Γαλλία και τη Ρωσία, η Τουρκία απέκτησε στρατηγικό πλεονέκτημα εις βάρος της Γαλλίας, των Εμιράτων και της Αιγύπτου στον ευρύτερο ανταγωνισμό για την άσκηση επιρροής στην Αφρική.
Στις 15 Ιουνίου 2020, τα τουρκικά ΜΜΕ αποκάλυψαν ότι η Τουρκία συζητούσε με την Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας για την εγκατάσταση ναυτικής βάσης στο παράκτιο προπύργιο της GNA, στη Μισράτα, και τουρκική αεροπορική παρουσία στην ανακτηθείσα αεροπορική βάση της αλ-Ουατίγια που απέχει 27 χλμ από τα σύνορα με την Τυνησία [η οποία βάση καταστράφηκε ολοσχερώς από βομβαρδισμό των αντιπάλων στα τέλη Ιουνίου-αρχές Ιουλίου]. Με την επίδειξη των εκστρατευτικών ικανοτήτων της στη Λιβύη, η Τουρκία έχει ήδη αυξήσει την επιρροή της στο Αλγέρι και στην Τύνιδα, ενώ η προοπτική μόνιμης παρουσίας της στη Λιβύη σταθεροποιεί τη θέση της ως μείζονος δύναμης στη Βόρεια Αφρική και ενισχύει τη διπλωματική και οικονομική επέκτασή της στη νοτίως της Σαχάρας Αφρική.
Στις 13 Αυγούστου 2020, η Τουρκία και η Λιβύη υπέγραψαν οικονομική συμφωνία με την οποία επιλύονται τα εκκρεμή θέματα που είχαν προκύψει σχετικά με τα κατασκευαστικά έργα των Τούρκων στην εποχή του Καντάφι, τα οποία κατ’ εκτίμηση ισοδυναμούσαν με το 20% των επενδυτικών σχεδίων της Λιβύης, επίσης η εν λόγω συμφωνία άνοιξε τον δρόμο για νέες τουρκικές επενδύσεις και αύξηση του εμπορίου. Το 2019, η Τουρκία έγινε η χώρα με τις περισσότερες εξαγωγές στη Λιβύη μετά την Κίνα, ξεπερνώντας την Ευρωπαϊκή Ένωση και αποκομίζοντας έσοδα 1,53 δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Ωστόσο, η Λιβύη αποτελεί μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Η Τουρκία ίδρυσε 26 πρεσβείες στην Αφρική και η ενισχυμένη παρουσία της στη Λιβύη υπηρετεί ως πλατφόρμα από την οποία η Άγκυρα μπορεί να υποστηρίζει τις συνεχιζόμενες προσπάθειές της να επεκτείνει την οικονομική και πολιτική της ισχύ σε όλη την Αφρική. Μέσα σε ένα μήνα από την αλλαγή του τοπίου που επέφερε η επέμβαση στη Λιβύη, στις 26 Ιανουαρίου 2020, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επισκέφθηκε την Αλγερία, ως μέρος της περιοδείας του σε τρεις χώρες της Αφρικής, Αλγερία-Σενεγάλη- Γκάμπια, οι δύο τελευταίες αποκαλούνται «οικονομικές τίγρεις» της Αφρικής, η δε Σενεγάλη φιλοξενεί μία από τις τέσσερις στρατιωτικές βάσεις της Γαλλίας στην Αφρική.
Στο Αλγέρι, ο Ερντογάν ανήγγειλε ότι έχει ως στόχο να αυξήσει το διμερές εμπόριο μεταξύ Τουρκίας και Αλγερίας σε 5 δισεκατομμύρια δολάρια και να προωθήσει μια συμφωνία ελεύθερου εμπορίου. Το 2019, εξαγωγές της Τουρκίας στην Αλγερία ανέρχονταν συνολικά στο γλίσχρο ποσό των 5,1 εκατομμυρίων δολαρίων, γεγονός που τοποθετούσε την Τουρκία στην 76η θέση μεταξύ των αγορών από τις οποίες πραγματοποιεί εισαγωγές η Αλγερία. Αντίθετα, η Γαλλία είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας προς την Αλγερία μετά από την Κίνα, και το Παρίσι αποκόμισε εξ αυτού έσοδα 3,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2019. Παρά το χαμηλό επίπεδο των εμπορικών ανταλλαγών, η Τουρκία έχει ήδη εισέλθει ισχυρά στην οικονομία της Αλγερίας μέσω επενδύσεων της τάξης των 3,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων, γεγονός που την καθιστά έναν από τους κορυφαίους ξένους επενδυτές. Ενώ η Άγκυρα έχει επιδοθεί σε μια παράλληλη προσπάθεια στη γειτονική Τυνησία, για την Τουρκία η προσπάθεια εισόδου στην Αλγερία είναι μεγαλύτερης σημασίας, επειδή η χώρα αυτή συνορεύει με χώρες του Σαχέλ, όπως η Μαυριτανία, το Μάλι και ο Νίγηρας, που αποτελούν κλειδιά για τη σύνδεση της Τουρκίας με την υπόλοιπη Αφρική. Ανακηρύσσοντας την Αλγερία «έναν από τους στρατηγικούς εταίρους μας στη Βόρεια Αφρική», κατά την επίσκεψή του σ’ αυτήν τον περασμένο Ιανουάριο, ο Ερντογάν εξηγούσε ότι η «Αλγερία αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές πύλες προς το Μαγκρέμπ και την Αφρική».
Οι προσπάθειες επέκτασης τη Τουρκίας δεν περιορίζονται στη Δυτική και Κεντρική Αφρική, περιλαμβάνουν επίσης την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Αφρικής , και φτάνουν μέχρι την ακτή της Ερυθράς Θάλασσας και το Κέρας της Αφρικής.
Αυτές οι προσπάθειες δημιουργούν ανησυχία στην Αίγυπτο και στους εταίρους της στον Περσικό Κόλπο, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Σαουδική Αραβία. Οι στρατηγικές ικανότητες της Τουρκίας στην Ερυθρά Θάλασσα ενισχύθηκαν σημαντικά τον Σεπτέμβριο του 2017, όταν η Άγκυρα εγκατέστησε μια στρατιωτική βάση στο Μογκαντίσου, στη Σομαλία. Η βάση αυτή, κόστους 50 εκατομμυρίων δολαρίων και έκτασης 4 τετρ. χλμ., είναι η μεγαλύτερη βάση εκπαίδευσης που διαθέτει η Τουρκία εκτός της Ανατολίας και αναμένεται να εκπαιδεύσει 10.000 Σομαλούς στρατιώτες. Στεγάζοντας ναυτικές , εναέριες και χερσαίες δυνάμεις της, η βάση του Μογκαντίσου προσφέρει στην Τουρκία μια θέση αρκετά κοντινή στον Κόλπο του Άντεν, τη στρατηγική ανατολική είσοδο στην Ερυθρά Θάλασσα.
Ως αντίδραση στην επεκτεινόμενη τουρκική παρουσία στη Σομαλία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα άρχισαν να χρηματοδοτούν τις ημι-αυτόνομες αποσχιστικές περιοχές της Σομαλιλάνδης και της Πούντλαντ [στο βορειοανατολικό τμήμα της χώρας – βρέχονται από τον Κόλπο του Άντεν], επενδύοντας 440 εκατομμύρια δολάρια στο λιμάνι Μπέρμπερα της Σομαλιλάνδης και 336 εκατομμύρια δολάρια στο λιμάνι Μποσάσο της Πούντλαντ. Η δημιουργία ανταγωνιστικών ναυτικών εγκαταστάσεων έχει μετασχηματίσει το Κέρας της Αφρικής σε θέατρο έντονου ανταγωνισμού ανάμεσα στα μπλοκ Τουρκίας-Κατάρ και Αιγύπτου-Σαουδικής Αραβίας- Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων.
Το 2018, η Τουρκία ήταν έτοιμη να κάνει ένα μεγάλο βήμα προώθησης της στρατηγικής της στην Ερυθρά Θάλασσα, μέσω μιας συμφωνίας με το Σουδάν για την ενοικίαση επί 99 έτη του λιμένος του Σουακίν [στο ΒΑ Σουδάν, δυτική ακτή της Ερυθράς Θάλασσας]. Είχε σχέδια να δημιουργήσει μια διπλής χρήσης, πολιτικής/ναυτικής, εγκατάσταση εκεί, μόλις 261 ναυτικά μίλια από το σαουδαραβικό λιμάνι της Τζέντας στην απέναντι, ανατολική, ακτή της Ερυθράς Θάλασσας, προκαλώντας μεγάλη ανησυχία στο Ριάντ και το Άμπου Ντάμπι. Η προοπτική μιας τουρκικής ναυτικής βάσης στο Σουδάν χτύπησε τα καμπανάκια του κινδύνου και στο Κάιρο, το οποίο φοβήθηκε την ανάπτυξη ναυτικής παρουσίας της Τουρκίας στην Ερυθρά Θάλασσα, όπως επίσης και την παροχή υποστήριξης στις διεκδικήσεις του Σουδάν για το τρίγωνο Χαλαγίμπ , μια αμφισβητούμενη παραμεθόρια περιοχή που ελέγχει η Αίγυπτος. Μετά την ανακοίνωση της απόκτησης εκ μέρους της Τουρκίας του λιμανιού του Σουακίν, η Αίγυπτος έστειλε εκατοντάδες στρατιώτες στη βάση που διατηρούν τα Εμιράτα στην Ερυθραία. Η Αίγυπτος είχε ήδη αναπτύξει ένα τεράστιο σύμπλεγμα έκτασης 235 τετραγωνικών μιλίων, για εναέριες, ναυτικές και χερσαίες δυνάμεις στην Μπερνίς, 90 χλμ. βορείως του τριγώνου Χαλαγίμπ. Τελικά, η προσπάθεια της Τουρκίας να εξασφαλίσει μια βάση στο λιμάνι του Σουακίν παρεμποδίστηκε τον Απρίλιο του 2019 με την ανατροπή του Σουδανού ισχυρού ανδρός, προέδρου Ομάρ αλ-Μπασίρ, και μια υπόσχεση 3 δισεκατομμυρίων δολαρίων προς τη νέα κυβέρνηση από τα Εμιράτα και τη Σαουδική Αραβία.
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ: η Γαλλία πιθανώς θα επιχειρήσει να απωθήσει την Τουρκία από τη Βόρεια Αφρική χρησιμοποιώντας τους τεράστιους πόρους που διαθέτει νοτίως του Μαγκρέμπ. Η Γαλλία διατηρεί έναν διπλό δακτύλιο σκληρής ισχύος γύρω από τη Λιβύη και την Αλγερία – έναν εσωτερικό δακτύλιο επιχειρησιακών εγκαταστάσεων στη Μαυριτανία, το Μάλι, την Μπουρκίνα Φάσο, τον Νίγηρα και το Τσαντ, που υποστηρίζεται από έναν εξωτερικό δακτύλιο μόνιμων βάσεων στη Σενεγάλη, στην Ακτή του Ελεφαντοστού και στην Γκαμπόν. Όταν αεριωθούμενα Rafale, χωρίς διακριτικά, πραγματοποίησαν από αέρος πλήγμα στη αεροπορική βάση της Ουατίγια, στις 6 Ιουλίου 2020, προκαλώντας σημαντική ζημία στα μόλις εγκατεστημένα αντιαεροπορικά συστήματα της Τουρκίας, εικάστηκε ότι στην επιχείρηση πιθανώς ήταν αναμεμειγμένη μία από τις γαλλικές βάσεις στην Αφρική, π.χ. η αεροπορική βάση στο Τσαντ.
Όμως, η πρόσφατη διπλωματική πρόοδος της Τουρκίας στον Νίγηρα δημιούργησε μια σχισμή στην πανοπλία του γαλλικού οχυρού στο Σαχέλ. Στις 21 Ιουλίου 2020, η Τουρκία και ο Νίγηρας, κάνοντας ένα σημαντικό βήμα, υπέγραψαν αρκετές συμφωνίες οικονομικής και αμυντικής συνεργασίας. Ακολουθώντας το πρότυπο της Σομαλίας, μεταξύ των συμφωνιών που υπέγραψαν Άγκυρα και Νιαμέι ήταν και μία συμφωνία στρατιωτικής εκπαίδευσης. Οι οικονομικές συμφωνίες βασίστηκαν στη σημαντική συμφωνία του περασμένου Ιανουαρίου και επιτρέπουν στη Γενική Διεύθυνση Μεταλλευτικής Έρευνας και Εκμετάλλευσης της Τουρκίας να πραγματοποιεί ερευνητικές και εξορυκτικές δραστηριότητες. Επειδή η Γαλλία παράγει τα δύο τρίτα του ηλεκτρισμού της με πυρηνική ενέργεια και το ένα τρίτο του απαιτούμενου ουρανίου εξορύσσεται στον Νίγηρα από τη γαλλική εταιρεία Areva, η είσοδος της Τουρκίας στον μεταλλευτικό κλάδο του Νίγηρα αποτέλεσε ένα πρώιμο σήμα μιας αναπτυσσόμενης σχέσης.
Οι διπλωματικές πρόοδοι της Τουρκίας στον Νίγηρα συναγωνίζονται τις παράλληλες προόδους στο Κέρας της Αφρικής, στην Αιθιοπία, που αναδεικνύεται σε ισχυρό παράγοντα της περιοχής. Καθώς η Αίγυπτος απευθύνει όλο και πιο βαριές απειλές στην Αιθιοπία για την κατασκευή του Φράγματος της Μεγάλης Αιθιοπικής Αναγέννησης στον Γαλάζιο Νείλο, η Αιθιοπία βλέπει τη σχέση της με την Άγκυρα ως αντίβαρο. Επιπροσθέτως, καθώς ενισχύονται οι εμπορικοί δεσμοί μεταξύ των δύο χωρών, η Αιθιοπία καθίσταται ο κύριος προορισμός των αφρικανικών επενδύσεων της Τουρκίας, λαμβάνοντας τα 2,5 από τα σχεδόν 7 δισεκατομμύρια δολάρια των τουρκικών επενδύσεων στην αφρικανική ήπειρο. Η σχέση αυτή αποδείχθηκε αποδοτική, όταν το 2018 η Αιθιοπία άλλαξε την πολιτική της έναντι της Σομαλίας , επιλέγοντας μια νέα εποχή συνεργασίας με τη σύμμαχο της Τουρκίας. Οι εξελίξεις αυτές ώθησαν την Αίγυπτο σε συνομιλίες με την αποσχιστική περιοχή της Σομαλιλάνδης για την ίδρυση μιας αιγυπτιακής στρατιωτικής βάσης στο αυτόνομο έδαφός της.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: η Γαλλία είναι ο τρίτος μεγαλύτερος προμηθευτής όπλων της Αιγύπτου και διατηρεί μια ναυτική βάση στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Η επέκταση της Τουρκίας στην Αφρική πιθανώς θα ωθήσει το Παρίσι να συνεργαστεί πιο στενά με το Κάιρο και το Άμπου Ντάμπι στην υποσαχάρια Αφρική, προκειμένου να αποτρέψουν την περαιτέρω αύξηση της τουρκικής επιρροής. Και οι τρεις χώρες θα μπορούσαν επίσης να βρουν κοινό τόπο με τη Ρωσία για τον ίδιο σκοπό σε άλλα μέρη της αφρικανικής ηπείρου, κάτι που καθιστά τα τεκταινόμενα στη Λιβύη πρόγευση του ευρύτερου αφρικανικού ανταγωνισμού, όπου η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει μεν ζωτικά συμφέροντα , αλλά δεν θα δύναται να επηρεάσει την πορεία των γεγονότων. Μια τέτοια εξέλιξη θα δημιουργούσε επίσης στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα διαρκές στρατηγικό δίλημμα.
Καθώς η Άγκυρα προωθεί τις δραστηριότητές της στην Αφρική, η αντιπαλότητα ανάμεσα στην Τουρκία και στο μπλοκ Γαλλίας-Αιγύπτου-Εμιράτων προορίζεται να παγιωθεί ως μία από τις βασικές παραμέτρους της αφρικανικής γεωπολιτικής.
(*) Ο καθηγητής Michaël Tanchum διδάσκει διεθνείς σχέσεις της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής στο Πανεπιστήμιο της Ναβάρας στην Ισπανία. Είναι μέλος σε ποικίλα ερευνητικά /μελετητικά ιδρύματα μεταξύ των οποίων σε ιδρύματα στο Ισραήλ και την Τουρκία.
Μετάφραση: Μα.Νι.
.kommon.gr
