Δημοσιεύθηκε πρόσφατα η Ειδική Εκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη ως Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων και της Κακομεταχείρισης για το 2024, η οποία αντλεί, μεταξύ άλλων, στοιχεία από αυτοψίες σε 14 φυλακές. Η έκθεση επιβεβαιώνει όσα καταγράφουν εδώ και χρόνια οι εκθέσεις της αρμόδιας ευρωπαϊκής επιτροπής (CPT), αναδεικνύοντας, επιπλέον, τις δεινές συνθήκες στις οποίες κρατούνται οι ανήλικοι, ο αριθμός των οποίων σημειώνει τελευταία, όπως και ο συνολικός πληθυσμός των κρατουμένων, ρεκόρ.
Αντιγόνη Ευστρατόγλου*
Στο πλαίσιο του σχεδίου «Σπάζοντας τη σιωπή. Οι νέοι μιλούν για τη φυλακή», το οποίο συντονίζω, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, συνεργάζομαι το τελευταίο διάστημα με μαθήτριες και μαθητές, σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί η δική τους οπτική για τη βία που εκδηλώνεται από και προς ανήλικους/ες και τον ρόλο της φυλακής ως κυρίαρχης μορφής τιμωρίας.
Η αλήθεια είναι ότι πολλά παιδιά υποστηρίζουν την εξοντωτική τιμωρία. Δεν γνωρίζουν ότι έχει καταργηθεί η θανατική ποινή και προσδιορίζουν αρκετές πράξεις που θα έπρεπε να επισείουν αν όχι θανατική ποινή, οπωσδήποτε «πραγματικά ισόβια». Ελάχιστα παιδιά πιστεύουν, άλλωστε, στη δυνατότητα της φυλακής να λειτουργήσει σωφρονιστικά. Αγκαλιάζουν κυρίως την τιμωρητική της πλευρά. Οπως κάνει η κοινωνία που τα μεγαλώνει.
Παράλληλα, τα παιδιά αγνοούν (αλλά ενδιαφέρονται πραγματικά, σε αντίθεση με πολλούς ενήλικες, να μάθουν) πόσοι άνθρωποι, και ανήλικοι, κρατούνται, για ποιους λόγους (π.χ. αν έχουν καταδικαστεί ή όχι για βίαιο έγκλημα) και κάτω από ποιες συνθήκες. Οι εικόνες που μεταφέρουν, όταν αναφέρονται στη φυλακή ή τη ζωγραφίζουν, αντανακλούν πολύ περισσότερο αναπαραστάσεις χολιγουντιανού τύπου απ’ ό,τι τη φτώχεια, την παραμέληση και την κενότητα του χρόνου που αυτή αντιπροσωπεύει.
Αστειευόμενα αρκετά αγόρια λένε ότι σύντομα θα βρεθούν εκεί και αυτό το λένε σαν να μην πρόκειται να τους βλάψει- σαν να πρόκειται να πάρουν ένα παράσημο που στην πορεία θα εξαργυρώσουν. Αγνοούν πόσο μεγάλες ποινές επιβάλλονται στην Ελλάδα, ακόμα και για μη βίαια εγκλήματα, πόσο καιρό μπορεί να μείνει κανείς στη φυλακή χωρίς να έχει τελεσίδικα καταδικαστεί, τι χρέη συνοδεύουν την εμπλοκή με την ποινική δικαιοσύνη, τι σημαίνει να έχεις ποινικό μητρώο και πόσο πιο σκληρά από τον φυσικό δικαστή μπορούν κάποιες φορές να δικάσουν οι συγκρατούμενοι και η κοινωνία.
Η Συνήγορος του Παιδιού, Θεώνη Κουφονικολάκου, έλεγε την άνοιξη ότι οι ανήλικοι που κρατούνται στην Κασσαβέτεια ζουν σε καθεστώς διαρκούς φόβου, ότι έχουν κατάθλιψη, ότι μένουν άγρυπνοι, ότι αναγκάζονται να ασκήσουν βία για να υπερασπιστούν τον εαυτό τους και δεν εμπιστεύονται κανέναν. Η Ειδική Εκθεση του Συνηγόρου όπως και η επιστολή που έστειλε τον Απρίλιο η Ενωση Υπαλλήλων της φυλακής στην αρμόδια Ειδική Επιτροπή της Βουλής, επιβεβαιώνουν την επικράτηση της βίας και τη θεσμική παραμέληση των παιδιών. Τους τελευταίους εννέα μήνες, γράφει η Εκθεση, σύμφωνα με τα πρακτικά των πειθαρχικών αποφάσεων, έχουν καταγραφεί τουλάχιστον δέκα περιστατικά (απόπειρας) αυτοτραυματισμού ή αυτοκτονίας.
Ωστόσο, τα κρατάνε τα ανήλικα στην Κασσαβέτεια, παρά τις ακατάλληλες υποδομές, την έλλειψη ελεύθερου χώρου, δημιουργικών δράσεων, εξειδικευμένου προσωπικού, ακόμα και παιδοψυχολόγων, επειδή, όπως μεταφέρουν οι υπάλληλοι, «δεν έχουν πού αλλού να τα πάνε».
Τι διδάσκει στα παιδιά που καταλήγουν στη φυλακή, αφού κανένα άλλο σύστημα δεν κατάφερε να τα (συγ)κρατήσει, η θεσμική αυτή αδιαφορία; Με την έκρηξη του πληθυσμού των κρατουμένων που προδιαγράφεται, είναι καιρός να αφήσουμε στην άκρη τις διακηρύξεις και τα ευχολόγια. Και να αντιμετωπίσουμε ευθέως την ερώτηση.
Στο έργο του «Οι απόκληροι», που βασίστηκε σε έρευνα που είχε γίνει στα τρία ιδρύματα αγωγής ανηλίκων της χώρας το 1990, τριάντα πέντε χρόνια πριν, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος διαπίστωνε «πλήρη απουσία θεσμικών συνθηκών για την επιτέλεση εντατικού και συνεχούς παιδαγωγικού έργου» σε εκείνα ακριβώς τα παιδιά που ήταν «ελάχιστα προετοιμασμένα να αναλάβουν τη μαθητική ιδιότητα» για να καταλήξει ότι δεν θα μπορούσε έτσι κι αλλιώς κανένα ίδρυμα να αντισταθμίσει τον αντικειμενικό κοινωνικό αποκλεισμό που αυτά βιώνουν, μέσα και έξω από τη φυλακή. Πόσα έχουν αλλάξει από τότε;
Η Ειδική Εκθεση διαπιστώνει, όπως και η σχετική έκθεση του Ελεγκτικού Συνεδρίου του 2021, σημαντικές ελλείψεις σε σχέση με τον σχεδιασμό και την υλοποίηση δράσεων με στόχο την επανένταξη. Στην Κασσαβέτεια δεν υπάρχει αρκετός χώρος για την απρόσκοπτη λειτουργία του σχολείου ή για άθληση, δεν υπάρχει καν χώρος να πάρουν τα παιδιά αέρα. Επιπλέον, στην Κόρινθο, όπου βρίσκονταν μέχρι το 2022 οι ανήλικοι, ο διευθυντής της φυλακής εξέφρασε σε δεύτερη συνεχόμενη αυτοψία την απροθυμία του να υποστηρίξει τη λειτουργία σχολείου επειδή, όπως εξήγησε, επείγει να καλυφθούν άλλα μεροκάματα, απαραίτητα για τη λειτουργία της φυλακής, όπως στην καθαριότητα και τα μαγειρεία.
Από την τριετή μεταδιδακτορική έρευνα που έκανα σε έξι σχολεία ελληνικών φυλακών, με την υποστήριξη του ΕΑΠ, η οποία πρόκειται σύντομα να δημοσιευθεί σε βιβλίο με τίτλο «Μαθαίνοντας (σ)τη φυλακή», διαπίστωσα ότι το πρόβλημα είναι συστημικό. Στη φυλακή της Θήβας, για παράδειγμα, τη μία από τις δύο φυλακές όπου κρατούνται γυναίκες, με τη μία στις τρεις κρατούμενες να μην έχει πάει σχολείο ποτέ, ο διευθυντής των δομών εκπαίδευσης, Νίκος Αρμένης, δίνει συχνά αγώνα για να αναγνωριστεί στην πράξη το δικαίωμά τους να τοποθετηθούν αντί για την καθαριότητα, στο σχολείο, εφόσον το επιθυμούν. Και δεν είναι ο μόνος. Σε ένα σύστημα που τουλάχιστον τα μισά καταστήματα κράτησης δεν έχουν μόνιμο ψυχολόγο ή/και ψυχίατρο, που λειτουργεί κατάστημα επί δεκαετία χωρίς κοινωνικό λειτουργό, που βρέθηκε εξωτερικός φρουρός να εκτελεί χρέη νοσηλευτή, δεν θα έπρεπε να προκαλεί εντύπωση η εκτίμησή του: «Διά του σφουγγαρόπανου, σωφρονίζουν».
Ποιος αποφασίζει πώς θα ασκηθεί το δικαίωμα των κρατούμενων στην εκπαίδευση; Τι διδάσκει η φυλακή σήμερα;
Τα παιδιά που βάλαμε στη φυλακή επειδή άσκησαν βία, αλλά και αυτά που μπήκαν, εξαιτίας της αυστηροποίησης των ποινών, για μη βίαια εγκλήματα, βρίσκονται εγκλωβισμένα. Χτυπιούνται για να αποκτήσουν κύρος, σε ένα περιβάλλον που όλες οι άλλες ευκαιρίες καταξίωσης λείπουν – πρόταση που είχε πρώτος κάνει ο Anderson στο κλασικό του έργο «Κώδικας του Δρόμου» και δεν έχει, όπως φαίνεται, ξεπεραστεί. Χτυπιούνται για να δείξουν ότι μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, ακόμα και αν δεν θα ’θελαν να το κάνουν. Χτυπιούνται επειδή δεν έχουν άλλο μέσο εκτόνωσης. Και παλεύουν, όπως οι ενήλικοι κρατούμενοι, να σκοτώσουν χρόνο, που στην εφηβεία περνά διπλά βασανιστικά, καθώς γνωρίζουν ότι δεν θα ξανάρθει.
Αξίζει να ψάξει κανείς στη Διαύγεια τι είδους ψυχοτρόπα (και εξαρτησιογόνα) φάρμακα χορηγούνται σε φυλακές, οι οποίες δεν διαθέτουν σε σταθερή βάση ψυχολόγο και ψυχίατρο και σε ποιες ποσότητες. Η έκθεση σημειώνει ότι δεν καταγράφονται συστηματικά.
Πριν από έναν ακριβώς χρόνο είχαν ξεσπάσει ταραχές στο κατάστημα κράτησης νέων του Βόλου, μετά τον αιφνίδιο θάνατο ενός κρατούμενου 21 ετών. Τον Ιούλιο και τον Σεπτέμβρη που μας πέρασε κυκλοφόρησαν παρόμοιες ειδήσεις. Τα παιδιά και οι νέοι που κρατούνται σπάνε πράγματα, έλεγαν, και καίνε στρώματα. Αντί να ακούσουμε, έστω και τώρα, τι φωνάζουν τα παιδιά, αντί να ενισχυθεί η κοινωνική προστασία, η πρόληψη, για άλλα παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο, και να δοθεί το βάρος στην εκπαίδευση, την απεξάρτηση, την ψυχολογική και κοινωνική τους υποστήριξη κατά τη διάρκεια της κράτησης, η κύρια δέσμευση που το κράτος έχει πρακτικά αναλάβει (και κοστολογήσει) είναι να δημιουργήσει οκτώ νέες φυλακές (στοχεύοντας σε 36% αύξηση της χωρητικότητας μέσα στην επόμενη πενταετία). Το κατάστημα κράτησης νέων του Βόλου, που παρουσιάζει μακράν τον μεγαλύτερο συνωστισμό (246% πληρότητα, σύμφωνα με τα τρέχοντα στοιχεία), πρόκειται να προμηθευτεί εντός των ημερών, με βάση σύμβαση που ανέβηκε στη Διαύγεια, πενήντα βραδύκαυστα στρώματα.
Την επόμενη φορά που θα ονομάσουμε ένα κατάστημα κράτησης «σωφρονιστικό», επειδή αυτό ορίζει ο νόμος, ας θυμηθούμε τη μαρτυρία των υπαλλήλων της Κασσαβέτειας: «Σε όλες τις οχλήσεις μας προς την ηγεσία του υπουργείου για μεταγωγή των ανηλίκων σε κατάστημα κράτησης με κελιά και κατάλληλες υποδομές η απάντηση ήταν και είναι πως δεν έχουν πού να τα πάνε».
*Εκπαιδευτικός σε Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας που λειτουργούν σε καταστήματα κράτησης και μεταδιδακτορική ερευνήτρια του ΕΑΠ
https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/490044_ti-didaskei-i-fylaki-sta-paidia
Σχόλια (0)