Το κεφαλαιώδες σύγγραμμα του Τρότσκι «Η προδομένη Επανάσταση» συναρθρώνει το 1936 τρεις συμπληρωματικές αλλά -παράλληλα- και αυτοτελείς τοποθετήσεις:
Α. Η πρώτη τοποθέτηση αφορά τον ταξικό χαρακτήρα της ΕΣΣΔ.
Β. Η δεύτερη τοποθέτηση εμπεριέχει την τροτσκική πολιτική πρόταση για την ανακατεύθυνση της ΕΣΣΔ προς το σοσιαλισμό.
Γ. Η τρίτη τοποθέτηση είναι ένας υποθετικός θεωρητικός υπαινιγμός για έναν μετακαπιταλιστικό σοσιαλισμό.
Α. Ο σταλινικός μη σοσιαλισμός στην ΕΣΣΔ
Ο Τρότσκι, ύστερα από την υλοποίηση του πρώτου πενταετούς σχεδίου σε αξίες χρήσης για την εκβιομηχάνιση και την κολεκτιβοποίηση το 1928-1932, το λιμό του 1931-3 που προκάλεσε το θάνατο 7 εκατομμύριων και πλέον ανθρώπων [Grant 1997:135] και τη θέσπιση νέου συντάγματος το 1936, θεωρεί ότι το κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικό σύστημα στην ΕΣΣΔ δεν είναι σοσιαλιστικό.
Η σχετική επιχειρηματολογία του Τρότσκι συνοψίζεται στους ακόλουθους συλλογισμούς:
1. Ο «σοσιαλισμός», από άποψη εννοιολογικής ουσίας, έπεται του καπιταλισμού και, επομένως, είναι «ανώτερός» του όσον αφορά την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών ατόμων και κοινωνίας. Ο πληθυσμός, όμως, της ΕΣΣΔ το 1936 δεν είναι περισσότερο ευημερών απ’ ότι οι πληθυσμοί στον παρακείμενο καπιταλισμό. Συνεπώς, ο σταλινικός ισχυρισμός ότι η ΕΣΣΔ είναι «σοσιαλιστική» είναι λάθος.
2. Ο «σοσιαλισμός», από άποψη εννοιολογικής ουσίας, ως το «πρώτο ή κατώτερο στάδιο του κομμουνισμού», είναι συνυφασμένος με ένα «κράτος που βαθμιαία απονεκρώνεται». Απεναντίας, στην ΕΣΣΔ διαπιστώνεται εμπειρικά η ασύλληπτη μεγέθυνση του κράτους που οφείλεται τόσο στην διευρυμένη αναπαραγωγή της πολιτικής εξουσίας, δηλαδή του κόμματος, προς ίδιον όφελος, όσο και στους μεθόδους σχεδιασμού και διεύθυνσης της οικονομίας. Συνεπώς, ο σταλινικός ισχυρισμός ότι η ΕΣΣΔ είναι «σοσιαλιστική» είναι λάθος.
3. Η μείωση της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης που προέκυψε από την εξάλειψη των καπιταλιστών ως τάξης αντισταθμίστηκε από την αυξημένη κατανάλωση της τεράστιας (ως προς το πλήθος των καπιταλιστών) μάζας του στρώματος των γραφειοκρατών και της αύξησης του κόστους των διαχειριστικών αστοχιών τους. Συνεπώς, ο σταλινικός ισχυρισμός ότι η ΕΣΣΔ είναι «σοσιαλιστική» επειδή μειώθηκε η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης είναι λάθος.
4. Δεδομένης της υλικο-τεχνικής καθυστέρησης της ΕΣΣΔ ο συνάδον μ’ αυτήν οικονομικός λογισμός είναι αυτός της αξίας (χρυσό χρήμα και αγορά) και όχι ο οικονομικός λογισμός αξιών χρήσης που θέσπισε ο Στάλιν διαμέσου των πρώτου πενταετούς οικονομικού σχεδίου του το 1928-1932. Συνεπώς, ο σταλινικός ισχυρισμός ότι η ΕΣΣΔ είναι «σοσιαλιστική» είναι λάθος.
Είναι προφανές ότι οι πρώτοι τρεις συλλογισμοί του Τρότσκι είναι αξιωματικοί, δηλαδή δογματικού χαρακτήρα. Στο πλαίσιο του δόγματος αναφοράς τους είναι ορθοί αλλά ιστορικά άνευ βαρύτητας και πολιτικά άνευ σημασίας.
Ο τέταρτος, όμως, συλλογισμός είναι ιστορικός και συνοψίζει την πεμπτουσία της αντιπαράθεσης μεταξύ Στάλιν και Τρότσκι: οικονομικός λογισμός αξιών χρήσης ή οικονομικός λογισμός αξίας για την ΕΣΣΔ (και στο σοσιαλισμό);
γράφει ο Κώστας Λαμπρόπουλος
Ο Στάλιν ισχυρίζεται ότι το οικονομικό σχέδιο σε αξίες χρήσης αποτελεί την -και όντως- πεμπτουσία του κομμουνισμού και, επομένως, το ΚΚΣΕ υπό την ηγεσία του έκανε το σημαντικότερο βήμα προς αυτόν με τα πενταετή σχέδια σε αξίες χρήσης. Άρα, το σταλινικό καθεστώς είναι σοσιαλιστικό.
Ο Τρότσκι αντιτείνει ότι το οικονομικό σχέδιο σε αξίες χρήσης του Στάλιν απλώς μοιράζει στην κοινωνία και μάλιστα με τρόπο άδικο τη φτώχεια που υφίσταται εξαιτίας της υλικο-τεχνικής και πολιτιστικής καθυστέρησης. Συνεπώς, ο σταλινικός ισχυρισμός ότι η ΕΣΣΔ είναι «σοσιαλιστική» είναι ψευδεπίγραφος.
Καταληκτικά ο Τρότσκι [1936Α:79] συνάγει το συμπέρασμα ότι «Πιο σωστό λοιπόν είναι το σημερινό σοβιετικό καθεστώς με όλες του τις αντιφάσεις να το λέμε όχι σοσιαλιστικό αλλά μεταβατικό ανάμεσα στον καπιταλισμό και στο σοσιαλισμό ή προπαρασκευαστικό για το σοσιαλισμό.».
Η ιστορία, ως γνωστό, δικαίωσε αυτό το συμπέρασμα του Τρότσκι. Ο σταλινικός σοσιαλισμός αποδείχθηκε ότι ήταν ενδογενώς πρόσκαιρος ή περαστικός ή μεταβατικός. Αντεπεξήλθε την στρατιωτική εισβολή του γερμανικού ιμπεριαλισμού στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο (χάριν, επίσης, του οικονομικού σχεδιασμού σε αξίες χρήσης) και στη συνέχεια κατέρρευσε το 1989-1993 εκ των ένδον (χάριν, επίσης, του οικονομικού σχεδιασμού σε αξίες χρήσης).
Β. Η μετάβαση της ΕΣΣΔ στο σοσιαλισμό
Το πολιτικό πρόγραμμα που απευθύνει ο Τρότσκι στην εργατική τάξη για να κατευθυνθεί η σταλινική ΕΣΣΔ προς το σοσιαλισμό περιλαμβάνει τα ακόλουθα κεντρικά σημεία:
1. Πολιτική επανάσταση για την ανατροπή της κυβερνώσας γραφειοκρατίας,
2. Επαναφορά του προηγούμενου σοβιετικού συστήματος εκλογής αντιπροσώπων που το σταλινικό σύνταγμα του 1936 αντικατέστησε με τον κοινοβουλευτισμό αστικού τύπου,
3. Εγκαθίδρυση του σοβιετικού πολυκομματισμού,
4. Διατήρηση της υφιστάμενης κρατικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής,
5. Εισαγωγή του οικονομικού λογισμού της αξία στη λειτουργία της οικονομίας.
Η ιστορία, ως γνωστό, δεν δικαίωσε το πρόγραμμα πολιτικής επανάστασης του Τρότσκι. Η εργατική τάξη απλώς δεν ανταποκρίθηκε 50 χρόνια μετά τη διατύπωσή του στα προτάγματά του ακόμα και όταν το σταλινικό καθεστώς είχε πλέον εκφυλιστεί σε τυπική στρατιωτική δικτατορία όπως συνέβη στην Πολωνία το 1981. Η «διατήρηση της κρατικής ιδιοκτησίας», η «δημοκρατία με σοβιετικές κομματικές υποσημειώσεις», η «εκλογή αντιπροσώπων από εκλεγμένους αντιπροσώπους», κ.ο.κ. άφησαν παντελώς αδιάφορη -και δικαιολογημένα- την εργατική τάξη των «μεταβατικών» ή «προετοιμαστικών του σοσιαλισμού» σταλινικών καθεστώτων στην Ευρασία.
Το μεγάλο κενό στο τροτσκικό πρόγραμμα μετάβασης της σταλινικής ΕΣΣΔ προς το σοσιαλισμό είναι η απουσία κάθε αναφοράς στο είδος και τον τρόπο οικονομικού σχεδιασμού.
Ποιος θα καταρτίζει και πως το «οικονομικό σχέδιο»; Το «κράτος» ή η «κοινωνία»; Και πως;
Σε τι θα το καταρτίζει; Σε αξίες χρήσης ή σε αξίες ή μήπως και στα δύο;
Πάντως, ο ίδιος ο Τρότσκι αποκλείει εμμέσως πλην σαφώς την κατάρτιση του οικονομικού σχεδιασμού από τα σοβιέτ σε κατάφωρη λογική αντίφαση με το πρόταγμα #2 επαναφοράς σε ισχύ του του προηγούμενου σοβιετικού συστήματος εκλογής αντιπροσώπων.
Διευκρινίζει [1936Α:97], λοιπόν, ότι το σοβιετικό πολιτικό σύστημα, η πρώτη ιστορική εξειδίκευση του προλεταριακού κράτους, δεν είναι ταυτόσημο με το σοσιαλισμό: «Μα τα σοβιέτ είναι μια μορφή Κράτους και ο σοσιαλισμός ένα κοινωνικό καθεστώς. Όχι μόνο δεν ταυτίζονται αυτοί οι δύο όροι, αλλά από την άποψη που εξετάζονται εδώ είναι αντίθετοι. Τα σοβιέτ θα εξαφανίζονταν στο μέτρο που η κοινωνική οργάνωση θα γινότανε σοσιαλιστική, όπως βγάζουμε τις σκαλωσιές όταν η οικοδομή τελειώσει».
Το λογικό συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι ο Τρότσκι έχει κατά νου ένα «κοινωνικό οικονομικό σχέδιο» … το οποίο, ωστόσο, δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί … εξαιτίας ακριβώς της διαπιστωθείσας από τον ίδιο καθυστέρησης του ρωσικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού…
Εξ ου και το σχετικό κενό στο Πρόγραμμα της Πολιτικής Επανάστασης…
Επομένως, αφού ο «κοινωνικός οικονομικός σχεδιασμός» είναι αδύνατος, τη θέση του καταλαμβάνει εξ αντικειμένου ο «κρατικός οικονομικός σχεδιασμός» που, όμως, κατά τον ίδιο τον Τρότσκι συνεπάγεται τη «γραφειοκρατικοποίηση» του κράτους. Σε μικρότερο βαθμό πάντως απ’ ότι ο σταλινισμός αφού ο οικονομικός λογισμός θα είναι αξιακός. Πάντως, η ολοκληρωτική υπέρβαση της γραφειοκρατίας δεν τελείται. Παραμένει ένα γραφειοκρατικό κατάλοιπο.
Συμπερασματικά, το Πρόγραμμα Πολιτικής Επανάστασης του Τρότσκι φαίνεται λογικά να υποστηρίζει τον κατά τον Ένγκελς[i] σοσιαλισμό του:
Διανύσματος Β = {1.1, 2.1, 3.2} : οικονομικός λογισμός ανταλλακτικής αξίας, κρατική ιδιοκτησία μέσων παραγωγής, κοινωνικό οικονομικό σχέδιο
αλλά τελικά καταλήγει στο λενινιστικό σοσιαλισμό του:
Διανύσματος Α = {1.1, 2.1, 3.1} : οικονομικός λογισμός ανταλλακτικής αξίας, κρατική ιδιοκτησία μέσων παραγωγής, κρατικό οικονομικό σχέδιο.
Όμως, η «κρατική ιδιοκτησία» δεν υπάρχει για τον Τρότσκι -κατ’ αντιδιαστολή με τον Στάλιν[ii]- εις το διηνεκές, αιώνια. Απεναντίας, είναι “απλώς” μεταβατική: «Για να γίνει κοινωνική η ατομική ιδιοκτησία πρέπει αναπότρεπτα να περάσει από την κρατικοποίηση, όπως η κάμπια για να γίνει πεταλούδα πρέπει να περάσει από το στάδιο της χρυσαλλίδας. Η χρυσαλλίδα δεν είναι όπως ακόμη πεταλούδα. Μυριάδες χρυσαλλίδες πάνε χαμένες προτού να γίνουν πεταλούδες. Η ιδιοκτησία του κράτους γίνεται ιδιοκτησία «όλου του λαού» μόνο στο μέτρο που χάνονται τα προνόμια και οι κοινωνικές διακρίσεις και που κατά συνέπεια το κράτος χάνει κάθε λόγο να υπάρχει. Με άλλα λόγια: η ιδιοκτησία του Κράτους γίνεται σοσιαλιστική στο μέτρο που παύει να είναι κρατική ιδιοκτησία. Αντίθετα όμως: όσο το σοβιετικό Κράτος υψώνεται πιο πάνω από το λαό, τόσο πιο σκληρά αντιτάσσεται στο “διασπαθιστή” λαό σα φρουρός της ιδιοκτησίας και τόσο πιο καθαρά μαρτυράει ότι δεν έχει σοσιαλιστικό χαρακτήρα η κρατική ιδιοκτησία» [Τρότσκι 1936Β:139].
Επομένως, η «σοσιαλιστικοποίηση» της σταλινικής ΕΣΣΔ συνίσταται τελικά στην «αποκρατικοποίηση των μέσων παραγωγής» η οποία στο πλαίσιο μιας οικονομίας που λειτουργεί με τον «οικονομικό λογισμό της αξίας» δεν μπορεί παρά να νοηθεί μόνο ως «κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου».
Συνεπώς, το φαινομενικά ημιτελές Πρόγραμμα της Πολιτικής Επανάστασης ήταν δομικά ένα «μεταβατικό πρόγραμμα»[iii] προς την «κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου», άρα, και το «σοσιαλισμό».
Ωστόσο, η εργατική τάξη στην ΕΣΣΔ δεν μπόρεσε αλλά και ούτε θα μπορούσε ποτέ από μόνη της να διακρίνει αυτή τη δυναμική μεταβατικότητα που εμπεριεχόταν στην τροτσκιστική υποστήριξη της «διατήρησης της κρατικής ιδιοκτησίας», δηλαδή -μεταβατικά- μιας νέας γραφειοκρατίας απλώς μικρότερης και πιθανώς καλύτερης από την σταλινική. Αυτό υπήρξε κολοσσιαία ιστορική αποτυχία και τεράστιο πολιτικό λάθος του ίδιου του Τρότσκι που προγραμματικά προτίμησε να λειτουργήσει την ύστατη στιγμή (που φυσικά δεν γνώριζε ότι είχε σχεδόν φτάσει) ως η αριστερή, δημοκρατική, πτέρυγα της γραφειοκρατίας…
Πρακτικά, το Πρόγραμμα της Πολιτικής Επανάστασης του Τρότσκι δεν απευθυνόταν στην μονοταξική πλέον προλεταριακή σοβιετική κοινωνία αλλά στη βάση του ΚΚΣΕ (με προφανή στόχο να κερδίσει την πλειοψηφία της).
Υπενθυμίζεται, ωστόσο, ότι η εργατική τάξη στην Πολωνία έδειξε στη δεκαετία του 1980 ότι η προλεταριακή πάλη για την ανατροπή της σταλινικής γραφειοκρατίας διεξαγόταν όχι μέσω του Κόμματος, την κατάργηση του οποίου άλλωστε και επεδίωκε, αλλά μέσω του συνδικάτου, το κατ’ εξοχήν ιστορικό όργανο ταξικού αυτοπροσδιορισμού της εργατικής τάξης.
Γ. Ο μετακαπιταλιστικός σοσιαλισμός
Με την τρίτη τοποθέτησή του, αν και υποθετική και παραδειγματική, ο Τρότσκι ορίζει τυπικά -έστω και κατ’ όνομα- την «κοινωνική ιδιοκτησία» και επιλύει κατ’ αρχήν -εκούσια ή ακούσια∙ αυτό δεν θα το μάθουμε ποτέ με απόλυτη βεβαιότητα- το πρόβλημα που είχαν αποτύχει να επιλύσουν οι Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, Μπουχάριν, Πρεομπρανζένσκι, κ.α. καθώς και ολόκληρη η Σοσιαλδημοκρατία της Δεύτερης Διεθνούς (Κάουτσκι, Μπάουερ, Λούξεμπουργκ, Χίλφερτινγκ, Schumpeter, Neurath, Κρότσε, Müller, κ.α.) με πρώτο και καλύτερο τον ίδιο τον Μπερνστάιν που πρώτος αντελήφθη και υπέδειξε τη διαταξικοποίηση που επιφέρει η κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου διαμέσου των μετοχικών εταιρειών (αλλά έμεινε -δυστυχώς- εκεί).
Κατ’ αρχάς ο Τρότσκι ορίζει τη δυναμική της κοινωνικοποίησης του κεφαλαίου στον μητροπολιτικό καπιταλισμό. Ακολουθώντας απλά τους Schulze-Gaevernitz, Lenin, κ.α. οδηγεί γραμμικά τη γενίκευση της λειτουργικής τάσης συγκεντροποίησης του κεφαλαίου αλλά με όρους της πραγματικής βασικής μορφής ύπαρξης αυτού του κεφαλαίου, δηλαδή ως μετοχικές εταιρίες, στο λογικό όριό της. Συμπεραίνει [1936B:150], λοιπόν, ότι «Θεωρητικά, είναι βέβαιο, ότι είναι δυνατό να συλλάβουμε μια κατάσταση όπου η μπουρζουαζία ως όλο συγκροτείται ως μια μετοχική εταιρία που, με μέσο το κράτος της, διοικεί ολόκληρη την εθνική οικονομία. Οι οικονομικοί νόμοι ενός τέτοιου καθεστώτος δεν θα παρουσίαζαν κανένα μυστήριο. Ένας μεμονωμένος καπιταλιστής, όπως είναι γνωστό, λαμβάνει με τη μορφή του κέρδους όχι εκείνο το τμήμα της υπεραξίας που δημιουργείται άμεσα από τους εργάτες της δικής του επιχείρησης αλλά ένα μερίδιο της συνδυασμένης υπεραξίας που δημιουργείται σ’ ολόκληρη τη χώρα κατ’ αναλογία με το μέγεθος του δικού του κεφαλαίου. Κάτω από έναν τέτοιο ολοκληρωτικό «κρατικό καπιταλισμό», αυτός ο νόμος του ίσου ποσοστού του κέρδους θα πραγματοποιούνταν όχι από παράδρομους –δηλαδή, με τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα διάφορα κεφάλαια– αλλά άμεσα και απευθείας δια μέσου της κρατικής λογιστικής. Ωστόσο, ένα τέτοιο καθεστώς δεν υπήρξε ποτέ, και, λόγω των βαθιών αντιφάσεων ανάμεσα στους ίδιους τους ιδιοκτήτες, δεν θα υπάρξει ποτέ –πολύ περισσότερο αφότου το κράτος, με την ιδιότητά του ως καθολικού θεματοφύλακα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, θα αποτελούσε για την κοινωνική επανάσταση ένα αντικείμενο πάρα πολύ μεγάλου πειρασμού.».
Αυτό, όμως, που δεν μπορούν ή δεν θέλουν να κάνουν οι καπιταλιστές μπορούν να το κάνουν οι εργάτες.
Ο Τρότσκι [1936Β:142-4] συνεχίζει ως εξής: «Αν, για να εξηγηθούμε καλύτερα, μεταφράζαμε τις σοσιαλιστικές σχέσεις με όρους του χρηματιστηρίου, οι πολίτες θα μπορούσαν να’ ναι μέτοχοι μιας επιχείρησης που ’χει στα χέρια της όλο τον πλούτο της χώρας. Ο συλλογικός χαρακτήρας της ιδιοκτησίας προϋποθέτει “ίση” διανομή των μετοχών και επομένως δικαίωμα σε ίσα μερίσματα για όλους τους “μετόχους”. Οι πολίτες όμως είναι μέλη στην εθνική επιχείρηση και σαν μέτοχοι και σαν παραγωγοί. Στην κατώτερη φάση του κομμουνισμού, που την ονομάσανε σοσιαλισμό, η αμοιβή της εργασίας γίνεται ακόμη με τους αστικούς κανόνες, δηλαδή σύμφωνα με την ειδικότητα της εργασίας, την εντατικότητά της κλπ. Το θεωρητικό λοιπόν εισόδημα ενός πολίτη το κάνουν δύο μέρη, α + β, μέρισμα + μισθός. Όσο πιο ανεπτυγμένη είναι η τεχνική, όσο πιο τελειοποιημένη είναι η οικονομική οργάνωση, τόσο πιο μεγάλη θα’ ναι η σπουδαιότητα του συντελεστή α σχετικά με το β, και τόσο πιο μικρή επίδραση θα εξασκούν στην υλική κατάσταση οι ατομικές διαφορές της εργασίας.».
Ο Τρότσκι μόλις όρισε τον μετακαπιταλιστικό σοσιαλισμό με το εγκελσιανό[iv]
Διάνυσμα Δ = {1.1, 2.2, 3.2} : οικονομικός λογισμός ανταλλακτικής αξίας, κοινωνική ιδιοκτησία μέσων παραγωγής, κοινωνικό οικονομικό σχέδιο.
Εξυπακούεται ότι ο «οικονομικός σχεδιασμός» είναι εξ ορισμού «κοινωνικός» αφού αποτελεί εσωτερική πράξη του συνόλου των συνιδιοκτητών/μετόχων – παραγωγών.
Πρέπει, βεβαίως, να επισημανθεί ότι η «εθνική μετοχική εταιρεία των παραγωγών» που επινοεί ο Τρότσκι είναι ψευδομετοχική εταιρεία[v] αφού δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ Ιδιοκτητών και Μισθωτών, Ι ≠ Μ. Στην πραγματικότητα είναι συνεργατική επιχείρηση[vi] ακριβώς επειδή οι Ιδιοκτήτες ταυτίζονται με τους Μισθωτούς, Ι = Μ. Επομένως, δεν υπάρχουν κέρδη και μερίσματα αλλά πλεόνασμα λειτουργίας που η μια κάποια κατανομή του καθορίζει και την τελική αμοιβή των Παραγωγών – Ιδιοκτητών[vii].
Δ. Η μετάβαση στο σοσιαλισμό
Η κατά Τρότσκι προκύπτουσα -εμμέσως πλην σαφώς- σοσιαλιστική μετάβαση στον κομμουνισμό τροποποιεί ποιοτικά το κληρονομηθέν δρομολόγιο του Ένγκελς[viii]: στη δεύτερη φάση (t+k) του δρομολογίου ο Τρότσκι αντικαθιστά την «κρατική ιδιοκτησία» του Ένγκελς με την «κοινωνική ιδιοκτησία» (που μόλις όρισε τυπικά).
Το νέο σχήμα μετάβασης (υπό καθεστώς οικονομικού λογισμού με όρους αξίας) που κατά τον Τρότσκι προκύπτει είναι το ακόλουθο:
t = 0 : καπιταλισμός
t = 1 : κρατικοποίηση / κρατική ιδιοκτησία – οικονομικός λογισμός αξιών χρήσης – γραφειοκρατία / σταλινισμός
t = 2 : αποκρατικοποίηση – αποκατάσταση οικονομικού λογισμού αξίας – κοινωνικοποίηση κεφαλαίου / κοινωνική μετοχική συνιδιοκτησία – σοσιαλισμός
t = 3 : σοσιαλισμός – κοινωνικός σχεδιασμός / κομμουνισμός.
Σύμφωνα με το προκύπτον σχήμα του Τρότσκι, η ανατροπή της σταλινικής γραφειοκρατίας στη Ρωσία θα συνοδευτεί (μόλις το επιτρέψει η υλικο-τεχνική και πολιτιστική ανάπτυξή της) από την αποκατάσταση του οικονομικού λογισμού της αξίας, την αποκρατικοποίηση των μέσων παραγωγής δια μέσου της κοινωνικοποίησης του κεφαλαίου που θα εγκαθιδρύσει την κοινωνική ιδιοκτησία και το σχεδιασμό της από τους συνιδιοκτήτες / μετόχους.
Πενήντα και πλέον περίπου χρόνια αργότερα η ιστορική αποτίμηση του σχήματος μετάβασης του Τρότσκι στη μεταγραφειοκρατική Ρωσία είναι η ακόλουθη:
1) Η γραφειοκρατία δεν ανατράπηκε από την πολιτική επανάσταση αλλά κατέρρευσε εκ των ένδον.
2) Ο οικονομικός λογισμός της αξίας αποκαταστάθηκε σταδιακά.
3) Η αποκρατικοποίηση συντελέστηκε σ’ ένα, σημαντικό, βαθμό ως κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου.
4) Η κοινωνική ιδιοκτησία δεν υποκειμενοποιήθηκε συνολικά και συλλογικά από το προλεταριάτο.
5) Το κοινωνικό σχέδιο δεν αποτέλεσε αντικείμενο προλεταριακού ενδιαφέροντος, τουλάχιστον σε τυπική μορφή (αλλά μόνο ως δίκτυο συνεργαζόμενων και αλληλοβοηθούμενων επιχειρήσεων).
Όποια, όμως, και να ‘ναι η ακριβής ιστορική αποτίμηση του προκύπτοντος τροτσκικού σχήματος μετάβασης η ίδια η ιστορία αποσαφήνισε πέραν κάθε αμφιβολίας μετά τη σταλινική κατάρρευση το 1989-1993 ότι οι μεταβλητές κλειδιά που συνυφασμένα ορίζουν το σοσιαλισμό και, επομένως, και τη μετάβαση σ’ αυτόν, είναι οι εξής τρεις:
1) Οικονομικός λογισμός της αξίας,
2) Αποκρατικοποίηση των μέσων παραγωγής,
3) Κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου / κοινωνική μετοχική συνιδιοκτησία.
Και προς αποφυγήν -καλοπροαίρετων ή κακοπροαίρετων- παρεξηγήσεων, επισημαίνεται καταληκτικά ότι η «αποκρατικοποίηση των μέσων παραγωγής» συμπληρώνεται “διαλεκτικά” με την «αποϊδιωτικοποίηση του κεφαλαίου».
Η εργατική τάξη διεθνώς έχει πλέον μπροστά της ιστορικά τεκμηριωμένες και θεωρητικά επεξεργασμένες τις πράξεις που πρέπει να τελέσει για να μετασχηματίσει αμέσως τον καπιταλισμό σε σοσιαλισμό. Αυτές, όμως, δεν αρκούν για να τελεστεί η μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Χρειάζεται, επίσης, και το αντίστοιχο μ’ αυτές πολιτικό σύστημα διεύθυνσης του κράτους από την κοινωνία των πολιτών, δηλαδή συνδυασμένα την τεχνολογική επικαιροποίηση και την αντίστοιχη με την οικονομική κοινωνικοποίηση δικαιωματική προσαρμογή του εκπροσωπευτικού πολιτικού συστήματος (που θα αντικαταστήσει πάραυτα το υφιστάμενο αντιπροσωπευτικό πολιτικό σύστημα – αστικό κοινοβουλευτισμό / προεδρισμό).
Αναφορές
__________________________
Bernstein [1899] E., Evolutionary socialism, a criticism and an affirmation (Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie), 7th impression, Schocken Books, N.Y. 1975.
Grant [1997] T., Russia: from revolution to counter-revolution, Wellred Publications, London.
Λαμπρόπουλος [2013] Κ. Αναδιατυπώνοντας το σοσιαλισμό, Οδυσσέας, Αθήνα.
Τρότσκι [1936] Λ., Η προδομένη επανάσταση, τι είναι η Σοβιετική Ένωση και που πηγαίνει; τομ. Α’ και Β’, ανατύπωση, Μαρξιστική Έρευνα, Αθήνα _.
Τρότσκι [1938] Λ., Η θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού και τα καθήκοντα της Τέταρτης Διεθνούς, Εκδόσεις Αλλαγή, 2η έκδοση, Αθήνα 1985.
Σημειώσεις
[i] https://redlineagrinio.gr/publications/84320-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-atou-kosta-lampropoulou [ii] https://redlineagrinio.gr/publications/84874-sosialismos-stalini-kosta-lampropoulou [iii] Τρότσκι 1938.[iv] https://redlineagrinio.gr/publications/84320-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-atou-kosta-lampropoulou [v] https://redlineagrinio.gr/publications/83910-sosialismos-meta-katarreusi-essd-kosta-lampropoulou [vi] https://redlineagrinio.gr/publications/84007-sosialismos-synergatikis-autodiaxeirisis-kosta-lampropoulou [vii] https://redlineagrinio.gr/publications/84007-sosialismos-synergatikis-autodiaxeirisis-kosta-lampropoulou [viii] https://redlineagrinio.gr/publications/84320-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-atou-kosta-lampropoulou
