Η κοινωνική σημασία της επανάστασης του 1821: Η αξία του θεμελιώδους βιβλίου του Γιάνη Κορδάτου

Τρία είναι τα κύρια ερωτήµατα που ζητούν απάντηση για την επανάσταση του 1821. Πρώτο, γιατί έγινε, ποιες ήταν οι αιτίες της. ∆εύτερο, ποιος ήταν ο χαρακτήρας της, δηλαδή τι επιδίωκαν οι δυνάµεις που την πραγµατοποίησαν. Τρίτο, πέτυχε ή απέτυχε στους σκοπούς της;

Γύρω απ’ αυτά τα ερω­τή­µα­τα στρι­φο­γυ­ρί­ζει κάθε µε­γά­λη θε­ώ­ρη­ση και αφή­γη­ση της επα­νά­στα­σης του 1821. Σ’ αυτή τη κα­τη­γο­ρία υπά­γε­ται και το έργο του Γιάνη Κορ­δά­του «Η κοι­νω­νι­κή ση­µα­σία της Ελ­λη­νι­κής Επα­να­στά­σε­ως του 1821», που εκ­δό­θη­κε το 1924. Ο Γ.Κορ­δά­τος (1891-1961) σπού­δα­σε νο­µι­κά και ήταν από τους ηγέ­τες του ΣΕΚΕ. Γε­νι­κός Γρα­µµα­τέ­ας του το 1921-22 και διευ­θυ­ντής του Ρι­ζο­σπά­στη το 1922. Απο­χώ­ρη­σε από το ΚΚΕ, που δια­δέ­χτη­κε το ΣΕΚΕ, το 1924. Συ­µµε­τεί­χε στο ΕΑΜ την πε­ρί­ο­δο της κα­το­χής και στην Ε∆Α µε­τα­πο­λε­µι­κά. Πο­λυ­γρα­φό­τα­τος συγ­γρα­φέ­ας, θε­ω­ρεί­ται ένας «κα­θο­λι­κός δια­νο­ού­µε­νος» της Αρι­στε­ράς µε µε­γά­λη συ­µβο­λή στις ιστο­ριο­γρα­φι­κές µε­λέ­τες.

Παναγιώτης Λίλλης

Η κυ­κλο­φο­ρία του βι­βλί­ου απο­τέ­λε­σε µια βόµβα στα θε­µέ­λια της εθνι­κής µυ­θο­λο­γί­ας. Όχι όµως µόνο. Τα­ρα­κού­νη­σε µαζί µε το πνευ­µα­τι­κό κα­τε­στη­µέ­νο των κα­θη­γη­τών και των θε­ο­λό­γων της αντί­δρα­σης και τους πο­λι­τι­κούς και τον όχλο του εθνι­κι­σµού. Ήταν εξάλ­λου το 1924. Είχε προη­γη­θεί η υπο­γρα­φή της Συν­θή­κης της Λο­ζά­νης (1923) που στο επί­πε­δο της δι­πλω­µα­τί­ας έβαζε τέλος στη Με­γά­λη Ιδέα. Έτσι και αλ­λιώς, είχε προη­γη­θεί η συ­ντρι­βή του ελ­λη­νι­κού στρα­τού στη Μικρά Ασία (1919-22). Η αστι­κή τάξη προ­σπα­θού­σε να στα­θεί στα πόδια της συ­γκρο­τη­µέ­νη σαν στρα­τιω­τι­κή δι­κτα­το­ρία. Η κύρια προ­σπά­θεια της ήταν η εθνι­κή ενό­τη­τα και συ­σπεί­ρω­ση µπρο­στά στη εθνι­κή τρα­γω­δία. Η στα­θε­ρο­ποί­η­ση της όµως θα περ­νού­σε µέσα και από την συ­ντρι­βή της γε­νι­κής απερ­γί­ας του 1923 και τη πε­ρι­βό­η­τη «∆ίκη των Εξ» (µο­ναρ­χι­κοί πα­ρά­γο­ντες που εκτε­λέ­στη­καν σαν υπεύ­θυ­νοι για την Μι­κρα­σια­τι­κή κα­τα­στρο­φή). Αυτή ακρι­βώς την πε­ρί­ο­δο κυ­κλο­φό­ρη­σε το βι­βλίο του Γιάνη Κορ­δά­του.

Το ζή­τη­µα του έθνους

Το βι­βλίο ξε­κι­νά­ει µ’ένα πρω­ταρ­χι­κό ζή­τη­µα, το ζή­τη­µα της δια­µόρ­φω­σης του ελ­λη­νι­κού έθνους. Στο διά­λο­γο µέσα στην Αρι­στε­ρά, ιδιαί­τε­ρα τη ση­µε­ρι­νή εποχή, αυτό το ζή­τη­µα πα­ρα­κά­µπτε­ται. Αυτό κατά τη γνώµη µας έχει συ­νέ­πειες. Γιατί έτσι η Αρι­στε­ρά σύ­ρε­ται στις θέ­σεις της εθνι­κι­στι­κής µυ­θο­λο­γί­ας για την «αδιάρ­ρη­κτη συ­νέ­χεια του έθνους», µε το Βυ­ζά­ντιο να παί­ζει το ρόλο της γέ­φυ­ρας µε­τα­ξύ Αρ­χαί­ας και Νε­ό­τε­ρης Ελ­λά­δας. Όµως οι πο­λι­τι­κές επι­πτώ­σεις της θέσης ότι οι Έλ­λη­νες προ­έρ­χο­νται από µιαν διαρ­κή ενιαία πο­ρεία 3 χι­λιε­τιών, είναι ακόµη και επι­κίν­δυ­νες.

«Το οµό­αι­µον, το οµό­θρη­σκον και το οµό­τρο­πον» είναι το σύν­θη­µα των εθνι­κι­στών και κάθε σκο­τα­δι­στι­κού κύ­κλου, που συν­δέ­ει την αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κή λα­ό­τη­τα µε το σύγ­χρο­νο ελ­λη­νι­κό έθνος. Αυτό το θε­ω­ρη­τι­κό σχήµα, που φτά­νει µέχρι σή­µε­ρα, δεν έπρε­πε να µεί­νει ανα­πά­ντη­το για τον Κορ­δά­το. Το «οµαι­µον» δη­λα­δή η κοινή κα­τα­γω­γή, δεν υφί­στα­ται έτσι και αλ­λιώς. Οι αρ­χαί­ες ελ­λη­νι­κές πό­λεις-κρά­τη χά­θη­καν από τον χάρτη τον δεύ­τε­ρο και τον πρώτο αιώνα προ Χρι­στού και τε­ρά­στιες µε­τα­κι­νή­σεις πλη­θυ­σµών σά­ρω­ναν τα Βαλ­κά­νια και την ευ­ρύ­τε­ρη πε­ριο­χή επί αιώ­νες. Το «οµό­τρο­πον», δη­λα­δή τα κοινά ήθη και έθιµα, έχουν αλ­λά­ξει τόσο ρι­ζι­κά όσο και ο τρό­πος ζωής των αν­θρώ­πι­νων κοι­νο­τή­των στο πέ­ρα­σµα των αιώ­νων. Όσο δε για το «οµό­γλωσ­σον» είναι όντως µια ρίζα που συν­δέ­ει το παρόν µε το ιστο­ρι­κό πα­ρελ­θόν. Επί­σης είναι ένα από τα βα­σι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του έθνους σαν έν­νοια, αν και η ενιαία γλώσ­σα σε όλη την κρα­τι­κή επι­κρά­τεια είναι ένα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό των σύγ­χρο­νων αστι­κών κρα­τών. Όµως η γλώσ­σα δεν αρκεί από µόνη της να συν­θέ­σει εθνό­τη­τα. Τέλος στο «οµό­θρη­σκον», το χάσµα που χω­ρί­ζει τις αρ­χαί­ες θρη­σκεί­ες από τον χρι­στια­νι­σµό είναι απί­στευ­τα βαθύ και αγε­φύ­ρω­το.

Για τον Κορ­δά­το η έν­νοια του έθνους συν­δέ­ε­ται µε την άνοδο της αστι­κής τάξης. Τα αγρο­τι­κά πλε­ο­νά­σµα­τα, η ανά­γκη της εξά­πλω­σης των συ­ναλ­λα­γών, η δη­µιουρ­γία εσω­τε­ρι­κών αγο­ρών, οι µε­γά­λοι εµπο­ρι­κοί δρό­µοι και η ασφά­λεια των εµπό­ρων, το χρήµα και οι λο­γι­στι­κοί λο­γα­ρια­σµοί κλπ απαι­τού­σαν την ενο­ποί­η­ση της νο­µο­θε­σί­ας, των εθί­µων, της κυ­ριαρ­χί­ας µιας ενιαί­ας γλώσ­σας στις συ­ναλ­λα­γές, όπως και τη διά­λυ­ση των τε­λω­νεια­κών φρα­γµών και κάθε ανά­λο­γου εµπο­δί­ου. Μια ενιαία αγορά και ένα κρά­τος δο­µη­µέ­νο για να την προ­στα­τεύ­ει. Αυτή είναι η υλική βάση και η πρου­πό­θε­ση για την κοι­νό­τη­τα του εθνι­κού πο­λι­τι­σµού. Αυτή είναι η ενό­τη­τα υλι­κών και πνευ­µα­τι­κών στοι­χεί­ων που συ­γκρο­τεί τα έθνη. Και αυτό είναι απο­τέ­λε­σµα της µα­κρό­χρο­νης συ­µβί­ω­σης των κοι­νο­τή­των των αν­θρώ­πων, που σφυ­ρα­λα­τεί η Ιστο­ρία.

Με αυτή την έν­νοια δεν υπάρ­χει «αδιάρ­ρη­κτη συ­νέ­χεια» του ελ­λη­νι­κού έθνους. Να γιατί το 1821, δεν είναι η Πα­λιγ­γε­νε­σία, η Εθνι­κή Αφύ­πνι­ση, η Ανά­στα­ση του Γέ­νους, που προ­ϋ­πάρ­χει εδώ και τρείς χι­λιά­δες χρό­νια. Το 1821, είναι η «στιγ­μή» της γέν­νη­σης του ελ­λη­νι­κού έθνους. Και το κρά­τος του 1832, που ανα­γνω­ρί­ζε­ται διε­θνώς, είναι το πρώτο έθνος–κρά­τος στην Ανα­το­λι­κή Με­σό­γειο και την Ανα­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη!!

Γιατί έγινε η επα­νά­στα­ση;

Ας αφή­σου­με όμως τα προ­κα­ταρ­κτι­κά και ας πε­ρά­σου­με στο πρώτο ερώ­τη­μα: «γιατί έγινε η επα­νά­στα­ση;»

Η Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία ήταν μια αυ­το­κρα­το­ρία πα­ρα­σι­τι­κή και δε­σπο­τι­κή. «Ζούσε» από τη λη­στεία και τη φο­ρο­λο­γία των υπο­ταγ­μέ­νων πλη­θυ­σμών. Ο κύ­ριος συ­νε­κτι­κός δε­σμός των πλη­θυ­σμών της ήταν η θρη­σκεία. Εκτός όμως από τη βα­ναυ­σό­τη­τα και την αυ­θαι­ρε­σία, ο σουλ­τά­νος και η αυλή του ξε­χώ­ρι­ζαν για την θρη­σκευ­τι­κή ανε­κτι­κό­τη­τά τους απέ­να­ντι στις μη μου­σουλ­μα­νι­κές θρη­σκεί­ες (εβραί­ους και χρι­στια­νούς). Αυτή η προ­σέγ­γι­ση και η θε­σμι­κή της κα­το­χύ­ρω­ση, λει­τουρ­γού­σε συ­μπλη­ρω­μα­τι­κά στην άσκη­ση της άμε­σης βίας πάνω στους υπο­ταγ­μέ­νους λαούς. Το ελ­λη­νι­κό Πα­τριαρ­χείο συμ­με­τεί­χε σ’ αυτό το σύ­στη­μα εξου­σί­ας, εκ­προ­σω­πώ­ντας όλους τους ορ­θό­δο­ξους χρι­στια­νούς. Δεν ήταν υπάλ­λη­λος αλλά συ­νε­ταί­ρος. Όχι κυ­ρί­αρ­χος αλλά συ­νε­ταί­ρος του κυ­ρί­αρ­χου. Με τε­ρά­στια υλικά οφέλη και υπο­χρέ­ω­ση να κρατά πει­θαρ­χη­μέ­νους τους χρι­στια­νούς υπή­κο­ους στο Σουλ­τά­νο.

Την πε­ρί­ο­δο του 18ου αιώνα, ιδιαί­τε­ρα τα χρό­νια πριν την επα­νά­στα­ση, η οθω­μα­νι­κή αυ­το­κρα­το­ρία μπήκε σε βαθιά κρίση πα­ρακ­μής. Αυτή εκ­δη­λώ­θη­κε πρώτα με τις συ­νε­χείς στρα­τιω­τι­κές ήττες και τις απώ­λειες εδα­φών, με την υπο­νό­μευ­ση της κε­ντρι­κής εξου­σί­ας από στα­σια­στές πα­σά­δες, όπως ο Αλή Πασάς, ο Πα­σβά­νο­γλου, ο Μεχ­μέτ Αλή της Αι­γύ­πτου κλπ. και βε­βαί­ως με την κα­τάρ­ρευ­ση των οι­κο­νο­μι­κών του κρά­τους.

Σ’ αυτόν τον κα­τα­πλη­κτι­κό 18ο αιώνα όμως, που είχε την πρώτη βιο­μη­χα­νι­κή επα­νά­στα­ση και τις δύο με­γα­λύ­τε­ρες δη­μο­κρα­τι­κές αστι­κές επα­να­στά­σεις, την αμε­ρι­κα­νι­κή και τη γαλ­λι­κή, εμ­φα­νί­σθη­κε η ελ­λη­νό­φω­νη χρι­στια­νι­κή εμπο­ρι­κή αστι­κή τάξη. Κυ­ρί­αρ­χη στο Αι­γαίο και ισχυ­ρή στη Μαύρη Θά­λασ­σα, ρι­ζω­μέ­νη στις με­γά­λες πό­λεις της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας αλλά και εξα­πλω­μέ­νη στην Ευ­ρώ­πη μέσα από ένα δί­κτυο πα­ροι­κιών εμπο­ρι­κών σταθ­μών και σχο­λεί­ων. Αυτή η τάξη ασφυ­κτιού­σε μέσα στα πλαί­σια της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας και αυτή έγινε η ηγε­τι­κή δύ­να­μη της επα­νά­στα­σης.

Να πώς πε­ρι­γρά­φει ο Κορ­δά­τος τις εξε­λί­ξεις: «Η σχη­μα­τι­σθεί­σα νέα κοι­νω­νι­κή τάξις, η αστι­κή, εις την υπό­δου­λον Ελ­λά­δα είχε φθά­σει εις με­γά­λην ανά­πτυ­ξιν υλι­κήν. Ένεκα του λόγου αυτού (αντι­κει­με­νι­κός όρος μιας Επα­να­στά­σε­ως), και του επι­κρα­τού­ντος πα­νευ­ρω­παι­κού ανα­βρα­σμού…(υπο­κει­με­νι­κός όρος), η ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξις ωθήθη προς την ιδέαν της Επα­να­στά­σε­ως κατά του τουρ­κι­κού ζυγού. Βε­βαί­ως εάν η τότε αν­δρω­θεί­σα ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξις δεν ευ­ρί­σκε­το εις την υλι­κής ακμήν εις την οποί­αν ευ­ρί­σκε­το με την τε­ρά­στια­ναν άπτυ­ξιν του εμπο­ρί­ου και της ναυ­τι­λί­ας εσω­τε­ρι­κώς και εξω­τε­ρι­κώς δεν θα ήτο ψυ­χι­κώς προ­πα­ρα­σκευα­σμέ­νη να δεχθή τα γαλ­λι­κάς επα­να­στα­τι­κάς ιδέας και να φα­να­τι­σθή από τα δόγ­μα­τα της Γαλ­λι­κής Επα­να­στά­σε­ως. Διότι ήτο ως τάξις σχη­μα­τι­σμέ­νη δι­’αυ­τό ηθέ­λη­σε να ανέλ­θη ως τάξις κοι­νω­νι­κή επι­διώ­κου­σα κατά πρώ­τον και απα­ρά­βα­τον όρον να εκ­διώ­ξη τους Τούρ­κους, διότι η κυ­ριαρ­χία των ήτο το με­γα­λύ­τε­ρον και ανυ­πέρ­βλη­τον εμπό­διον δια την άνο­δον της εις την εξου­σί­αν».

Η ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξη ήταν λοι­πόν ο τα­ξι­κός φο­ρέ­ας της ιδε­ο­λο­γί­ας του Δια­φω­τι­σμού. Το αί­τη­μα για μια κλα­σι­κή παι­δεία ενά­ντια στο ιε­ρα­τείο και τους κα­λο­γέ­ρους , η πε­ποί­θη­ση ότι η ελευ­θε­ρία θα έρθει από τους αγώ­νες των αν­θρώ­πων και όχι από τον θεό και ότι ελευ­θε­ρία ση­μαί­νει κρά­τος με σύ­νταγ­μα και ισό­τη­τα απέ­να­ντι στους νό­μους, συ­μπύ­κνω­ναν την πο­λι­τι­κή της φι­λο­σο­φία.

Κατά τη γνώμη μας αυτοί είναι οι λόγοι της επα­νά­στα­σης του 1821. Αν δεν είναι αυτή η εξή­γη­ση, τότε πρέ­πει να την ανα­ζη­τή­σου­με στους θρύ­λους της ξαφ­νι­κής «αφύ­πνι­σης του έθνους».

Όλο το έθνος μαζί;

Ο Κορ­δά­τος κα­τα­πο­λε­μά και τον δεύ­τε­ρο θε­με­λιώ­δη μύθο του ελ­λη­νι­κού εθνι­κι­σμού: «ο κλή­ρος, οι προ­ε­στοί και ο λαός. Όλοι ενω­μέ­νοι ενά­ντια στους βάρ­βα­ρους Οθω­μα­νούς κα­τα­κτη­τές…».

Όπως ήταν ανα­με­νό­με­νο, το Πα­τριαρ­χείο αντέ­δρα­σε στις επα­να­στα­τι­κές επι­διώ­ξεις της ανερ­χό­με­νης αστι­κής τάξης. Ο εκ­κλη­σια­στι­κός μη­χα­νι­σμός, από τον πα­τριάρ­χη μέχρι τους επι­σκό­πους, δεν μπο­ρού­σε να ανε­χθεί όχι μόνο την πράξη μιας αστι­κής επα­νά­στα­σης αλλά ούτε και τις δη­μο­κρα­τι­κές ιδέες του Δια­φω­τι­σμού. Η Πα­τρι­κή Δι­δα­σκα­λία του 1798 ήταν το πιο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό δείγ­μα των από­ψε­ων της αντί­δρα­σης «…κλεί­σα­τε τα αυτία σας, και μην δώ­σε­τε κα­μί­αν ακρό­α­σιν εις ταύ­τας τας νε­ο­φα­νείς ελ­πί­δας της ελευ­θε­ρί­ας… διότι αύτη αντι­βαί­νει προς τα ρητά της Αγίας Γρα­φής, ήτις κε­λεύ­ει να υπο­τασ­σώ­με­θα εις τας υπε­ρέ­χου­σας αρχάς». Η Πα­τρι­κή Δι­δα­σκα­λία ήταν η απά­ντη­ση του Πα­τριαρ­χεί­ου στα κη­ρύγ­μα­τα του Ρήγα. Σχε­δόν ταυ­τό­χρο­να δο­λο­φο­νεί­το ο Ρήγας…Στο ίδιο πνεύ­μα και χει­ρό­τε­ρα ήταν ο αφο­ρι­σμός κατά του Υψη­λά­ντη και της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας, το 1821. Παρά την συ­ντρι­πτι­κά κυ­ρί­αρ­χη γνώμη στην Αρι­στε­ρά ότι το Πα­τριαρ­χείο και ο με­γά­λος κλή­ρος ήταν προ­δό­τες, έχου­με δια­φο­ρε­τι­κή γνώμη. Δεν ήταν προ­δό­τες, ήταν αντί­πα­λοι της επα­νά­στα­σης. Ήταν ένα κομ­μά­τι της Οθω­μα­νι­κής αρι­στο­κρα­τί­ας.

Ανά­λο­γη ήταν και η στάση των προ­ε­στών και με­γά­λου μέ­ρους των οπλαρ­χη­γών. Ο Δε­λη­γιάν­νης, ο με­γα­λύ­τε­ρος προ­ε­στός της Πε­λο­πον­νή­σου, έγρα­ψε στα απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα του, την απά­ντη­ση που έδωσε στον Πα­πα­φλέσ­σα και τους άλ­λους Φι­λι­κούς, που πί­ε­ζαν για άμεση εξέ­γερ­ση:

«…μήτε πάλιν πε­ρι­μέ­νο­μεν από σας (οπού δεν έχετε εν δέν­δρον να σας κρε­μά­σουν, μήτε τί­πο­τε) να μας οδη­γή­σε­τε … με απε­ρι­σκε­ψί­αν εις τα εδι­κάς σας πα­ρα­φο­ράς και ανοη­σί­ας».

Υπήρ­χε όμως μια δια­φο­ρά: οι προ­ε­στοί απο­τε­λού­σαν έναν κα­τώ­τε­ρο κρίκο της οθω­μα­νι­κής διοί­κη­σης. Ήταν αυτοί που μά­ζευαν τους φό­ρους από τους αγρό­τες και είχαν άμεση επαφή μαζί τους. Και την πε­ρί­ο­δο της επα­νά­στα­σης 1821-32, οι αγρο­τι­κές μάζες είχαν όπλα και πο­λε­μού­σαν. Του­λά­χι­στον τρείς φορές, χρειά­στη­κε η πα­ρέμ­βα­ση του Κο­λο­κο­τρώ­νη για να τους σώσει από το λιν­τσά­ρι­σμα των εξα­γριω­μέ­νων και ένο­πλων χω­ρια­τών.

Έτσι η αστι­κή τάξη, αρ­χι­κά οι έμπο­ροι και οι κα­ρα­βο­κυ­ραί­οι, μαζί με τη δια­νό­η­ση του Δια­φω­τι­σμού απο­τέ­λε­σαν την ηγε­σία της επα­νά­στα­σης. Ακο­λου­θού­σαν οι αγρο­το­λαϊ­κές μάζες και εκό­ντες άκο­ντες οι προ­ε­στοί. Το δε πρό­γραμ­μα του αγώνα κα­τα­γρά­φτη­κε στα τρία επα­να­στα­τι­κά συ­ντάγ­μα­τα του 1822 (Επί­δαυ­ρος), 1823 (Αστρος) και 1827(Τροι­ζή­να). Άρα η απά­ντη­ση και σ’ αυτό το ερώ­τη­μα πρέ­πει να είναι ξε­κά­θα­ρη. Ήταν ένα εθνι­κο-αστι­κό κί­νη­μα, την εποχή που η αστι­κή τάξη ήταν προ­ο­δευ­τι­κή.

Μετά από 10 σχε­δόν χρό­νια , το 1832 κα­θο­ρί­στη­καν και διε­θνώς τα σύ­νο­ρα του νέου εθνι­κού κρά­τους. Πόσο κοντά και πόσο μα­κριά ήταν από τα ορά­μα­τα των Φι­λι­κών; Η νέα χώρα, κα­τεί­χε τη γωνιά της νό­τιας Βαλ­κα­νι­κής. Στο πο­λι­τι­κό επί­πε­δο, ο συ­νταγ­μα­τι­σμός είχε υπο­χω­ρή­σει και στη θέση του είχε προ­κύ­ψει η από­λυ­τη μο­ναρ­χία του Όθωνα. Όμως ένα νέο δη­μο­κρα­τι­κό κί­νη­μα τον ανέ­τρε­ψε και επέ­βαλ­λε το σύ­νταγ­μα του 1843. Η γη και η δια­νο­μή της, που δεν ήταν ανε­ξάρ­τη­τη από την διεκ­δί­κη­ση του συ­νταγ­μα­τι­κού κρά­τους, ήταν μια μάχη που κρά­τη­σε πε­ρισ­σό­τε­ρο. Το 1871 τε­λι­κά, η γη μοι­ρά­στη­κε στους άκλη­ρους αγρό­τες και έτσι οι τσι­φλι­κά­δες δεν μπό­ρε­σαν ποτέ να συ­γκρο­τη­θούν σε ανε­ξάρ­τη­τη κοι­νω­νι­κή δύ­να­μη. Όπως και να δούμε το τε­λι­κό απο­τέ­λε­σμα, δεν μπο­ρεί να ξε­χνά­με ότι η επα­νά­στα­ση πέ­ρα­σε από ένα εθνι­κό πό­λε­μο ενά­ντια στους οθω­μα­νούς και τρείς εμ­φυ­λί­ους πο­λέ­μους και επι­βί­ω­σε.

Όταν όμως ανα­πο­λού­με και εξε­τά­ζου­με το πα­ρελ­θόν, είναι σα να σχε­διά­ζου­με το μέλ­λον. Αλλά τι σχε­διά­ζου­με; Σ’ αυτό το ση­μείο ο Κορ­δά­τος δίνει την κα­λύ­τε­ρη απά­ντη­ση:

«Η αστι­κή τάξις εις όλον τον κό­σμον είνε πλέον τάξις αντι­δρα­στι­κή, τάξις η οποία πο­λι­τι­κώς και οι­κο­νο­μι­κώς κα­τα­πιέ­ζει και εκ­με­ταλ­λεύ­ε­ται τον ερ­γα­ζό­με­νον λαόν. Η ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξις, ωθού­με­νη από τα συμ­φέ­ρο­ντα της , ακο­λου­θεί τον ίδιον δρό­μον, τον δρό­μον της αντι­δρά­σε­ως. Ο προ­ο­δευ­τι­κός της ρόλος προ πολ­λού πα­ρήλ­θε. Μόνον η ωρ­γα­νω­μέ­νη ερ­γα­τι­κή τάξις είναι σή­με­ρα τάξις προ­ο­δευ­τι­κή. Οι αγώ­νες της εμπνε­ό­με­νοι από το διε­θνι­στι­κόν ιδα­νι­κόν του Κομ­μου­νι­σμού, απο­βλέ­πουν εις το να απαλ­λά­ξουν την αν­θρω­πό­τη­τα από τας κα­τα­στρο­φάς και τας φρί­κα­ςνέ­ων ιμπε­ρια­λι­στι­κών πο­λέ­μων. Δια της κοι­νω­νι­κής επα­να­στά­σε­ως θα γίνη όχι μόνον ο κα­τα­λύ­της των οι­κο­νο­μι­κών και πο­λι­τι­κών δε­σμών της, αλλά και ο ελευ­θε­ρω­τής όλων των κα­τα­πιε­ζο­μέ­νων μαζών».

Η ηγε­μο­νία της αστι­κής τάξης στη συ­γκρό­τη­ση του εθνι­κού κρά­τους εμπε­ριεί­χε το στοι­χείο του επε­κτα­τι­σμού, σε συ­νερ­γα­σία με τις Με­γά­λες Δυ­νά­μεις, που επι­δί­ω­καν τον δια­με­λι­σμό της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας για να πε­τύ­χουν τις δικές τους προ­σαρ­τή­σεις. Η Με­γά­λη Ιδέα κα­θο­δή­γη­σε τους διαρ­κείς πο­λέ­μους των αρχών του 20ού αιώνα. Η στρο­φή του ΚΚΕ προς τη με­ταρ­ρυθ­μι­στι­κή στρα­τη­γι­κή των στα­δί­ων από τη δε­κα­ε­τία του ’30, που είχε ανά­γκη να ισχυ­ρί­ζε­ται ότι η αστι­κή επα­νά­στα­ση δεν είχε ολο­κλη­ρω­θεί στον ελ­λα­δι­κό χώρο, ώθησε την ηγε­σία του ΚΚΕ να αμ­φι­σβη­τή­σει το έργο του Κορ­δά­του. Πα­ρό­λα αυτά το βι­βλίο του για το 1821, παρά άλλες αδυ­να­μί­ες του συγ­γρα­φέα του, είναι από τα θε­με­λιώ­δη έργα της μαρ­ξι­στι­κής ανά­λυ­σης για την ιδρυ­τι­κή πε­ρί­ο­δο του αστι­σμού στην Ελ­λά­δα.

/rproject.gr/