«Το μέτρο του πλούτου δεν είναι πια ο χρόνος εργασίας, αλλά ο ελεύθερα διαθέσιμος χρόνος»
(Καρλ Μαρξ)
«Τεμπελιά, ιερή τεμπελιά, δώρο των θεών· να σε ξαναπάρουμε πίσω!»
(Πολ Λαφάργκ)
Σε περίοδο θερινών αποδράσεων και σύντομων διακοπών κυκλοφορούν διάφορα δημοσιεύματα που αναδεικνύουν ένα νέο, απειλητικό για την υγεία, σύνδρομο. Πρόκειται για το «σύνδρομο του ελεύθερου χρόνου» (leisure sickness), που ανακαλύφθηκε το 2001 από την ομάδα του Ολλανδού ψυχολόγου Ad Vingerhoets και επανέρχεται, όχι τυχαία, το 2025 με υποτιθέμενα νέα ευρήματα. Σύμφωνα με αυτά, οι εργαζόμενοι δεν πλήττονται από ψυχοσωματικά συμπτώματα λόγω εργασιακού στρες ή burnout. Οχι! Ο κίνδυνος, υποστηρίζουν, προέρχεται από τον ελεύθερο χρόνο, που προκαλεί άγχος, αϋπνίες, πονοκεφάλους, μυοσκελετικούς πόνους, κρίσεις πανικού κ.λπ.
Αλεξάνδρα Κορωναίου*
Την ίδια στιγμή ο κ. Μητσοτάκης δηλώνει ανερυθρίαστα ότι με την κάρτα εργασίας οι δηλωθείσες υπερωρίες, μόνο στον τομέα του τουρισμού, αυξήθηκαν κατά 1.000%, είναι πλέον νόμιμες και πληρώνονται κανονικά (12/7/2025).
«Εδώ κάτι αλλάζει», είπε ο πρωθυπουργός. Πράγματι. Νομιμοποιείται η αποδόμηση του εργάσιμου χρόνου, αθωώνονται η εντατικοποίηση των ρυθμών εργασίας, η υπερεργασία και τα ελαστικά ωράρια του πρεκαριάτου. Ταυτόχρονα νομιμοποιείται η συρρίκνωση και ο κατακερματισμός του ελεύθερου χρόνου που, στην κατάλληλη συγκυρία, παρουσιάζεται ως απειλή για την υγεία.
Τα εν λόγω δημοσιεύματα αποσιωπούν το βασικό: το σύνδρομο αυτό αφορά μόλις το 2-3% του πληθυσμού, μια προνομιούχο μειοψηφία (διανοούμενοι, καλλιτέχνες, ιδιόρρυθμοι εργασιομανείς) που έχει την πολυτέλεια να ασκεί ως επάγγελμα μια δραστηριότητα – χόμπι που την εκφράζει και την ικανοποιεί.
Η πραγματικότητα για την πλειονότητα των εργαζομένων, όπως τεκμηριώνεται από διεθνείς έρευνες ήδη από το 1970, είναι εντελώς διαφορετική. Ο ελεύθερος χρόνος κατέχει στο αξιακό σύστημα μια περίοπτη θέση, ανώτερη της εργασίας, η οποία δεν είναι πια παρά ένα αναγκαίο μέσο για την επιβίωση και την κατανάλωση. Οπως υπογράμμιζε ο Κ. Τσουκαλάς στο «Λεβιάθαν», η απομάγευση του κόσμου επήλθε κυρίως μέσω της απομυθοποίησης της εργασίας.
Η προβολή ενός «παθογενούς» ελεύθερου χρόνου είναι ένα ακόμα ιδεολόγημα για την αποκατάσταση της χαμένης -οικονομικής, κοινωνικής και συμβολικής- τιμής της εργασίας. Διότι, δεν αρκεί η αναγκαιότητα για να υπομένεις την υπερεκμετάλλευση του χρόνου της ζωής σου. Χρειάζεται και μια αυταπάτη, μια ψυχολογική ταύτιση με τον εργασιακό ρόλο, μια ψευδαίσθηση πως αυτό που κάνεις έχει κάποιο νόημα για εσένα και την κοινωνία.
Η επίθεση στον ελεύθερο χρόνο είναι ύπουλη, πολυμέτωπη και, δυστυχώς, διαχρονική. Το 8ωρο είναι πια προνόμιο, οι διακοπές και τα Σαββατοκύριακα συνθλίβονται στον τροχό των μεταμοντέρνων ψηφιακών καιρών.
Για να μη φτάσεις, επομένως, στο αδιέξοδο του Λαφάργκ και για να ξεγράψεις αμετάκλητα τον Βέμπλεν, τον Μαρκούζε, τον Γκορζ και πολλούς άλλους, πρέπει να πειστείς ότι η αρρώστια δεν προέρχεται από την ανισορροπία της εργασίας αλλά από τον ελεύθερο χρόνο. Εναν χρόνο αντιπαραγωγικό και ύποπτο για ποικίλα αμαρτήματα και αχρείαστες απολαύσεις (αργία μήτηρ πάσης κακίας).
Ετσι, παρότι οι ερευνητές του «leisure sickness» διαβεβαιώνουν ότι το σύνδρομο δεν είναι ασθένεια αλλά καταγραφή περιστασιακών συμπτωμάτων συγκεκριμένων κοινωνικο-επαγγελματικών κατηγοριών και τύπων προσωπικότητας, η μιντιακή προπαγάνδα (Financial Times, Self, Verywell Health κ.ά.) επιχειρεί να κανονικοποιήσει την «εργασιομανία» ως φυσιολογικό τρόπο ζωής: «Είναι τόσο αφοσιωμένος στη δουλειά που μόλις σταματήσει αρρωσταίνει».
Τέτοια αστεία επιχειρήματα δεν χρησιμοποιήθηκαν ούτε όταν οι σταχανοβίτες «ήρωες της εργασίας» έβγαιναν σε φέρετρα από τα εργοστάσια. Τουλάχιστον σε εκείνους έστηναν αγάλματα υμνώντας την αυταπάρνησή τους για την επίτευξη του σοσιαλιστικού πατριωτικού ιδεώδους. Για την ατομική αυτοθυσία των σύγχρονων σκλάβων της εργασίας δεν στήνονται ανδριάντες, δεν δίνονται έπαινοι. Αρκούν λίγα επιπλέον ευρώ για να βγαίνει ο μήνας και να θησαυρίζουν τα καρτέλ.
Αντί, λοιπόν, να συζητάμε σοβαρά τη μείωση του εργάσιμου χρόνου και την οικολογική, απελευθερωτική, αντικαταναλωτική χρήση του ελεύθερου χρόνου (radical leisure), ασχολούμαστε με τους πονοκεφάλους που προκαλεί ο «ανθυγιεινός» ελεύθερος χρόνος. Η αλήθεια είναι πως και αρκετοί αριστεροί διανοούμενοι δεν εκτίμησαν ποτέ τον ελεύθερο χρόνο. Γι’ αυτό, ίσως, δεν διαμαρτύρονται ιδιαιτέρως για το 80,6% των εργαζομένων που κάνει τακτικές υπερωρίες. Αρκεί που είναι νόμιμες και πληρώνονται. Ούτε για το 42,6% των νέων κάτω των 25 ετών που νιώθει ότι πρέπει να είναι πάντα διαθέσιμο, ακόμα και εκτός ωραρίου.
Ενδέχεται, βέβαια, ένα αξιοσέβαστο κομμάτι της Αριστεράς να προσδοκά την επί Γης σωτηρία ψυχών και σωμάτων που θα φέρει ο «δημοκρατικός καπιταλισμός», όταν έρθει. Μέχρι τότε ας θεραπεύσουμε την «ασθένεια του ελεύθερου χρόνου» και την αριστερή μας μελαγχολία πενθώντας το παράλογο όραμα εκείνων που έβλεπαν στο πάθος για τη δουλειά την εξάντληση των ανθρώπινων δυνάμεων, την καταστροφή της ατομικής και συλλογικής σωματικής, ψυχικής και συναισθηματικής ευεξίας.
*Ομ. καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, π. κοσμήτορος Παντείου Πανεπιστημίου
