Οι κινητοποιήσεις για τα Τέμπη ήταν και παραμένουν πανεθνικές και νεανικές. Εχουν ένα εξεγερσιακό στοιχείο και χαρακτηριστικά της δράσης του πλήθους. Το καταστροφικό συμβάν οδήγησε παντού τους νέους στον δρόμο. Τα περισσότερα θύματα ήταν νέες και νέοι που πήγαιναν στις σπουδές τους, τα παιδιά μας.
Η νέα γενιά έχει μεγαλώσει μέσα στις κρίσεις βιώνοντας αλλεπάλληλες καταστροφές. Εχουν συσσωρευτεί πολλά στην πλάτη της: η ανεργία, η επισφάλεια, η φτώχεια, ο αποκλεισμός τους από την παιδεία, μια πνευματική μιζέρια. Οι μεγαλύτερες γενιές έχουν ζήσει και καλές στιγμές, αλλά «δανείστηκαν» από το μέλλον και τώρα θα πληρώνουν οι νέοι.
Οσοι νέοι βγήκαν στους δρόμους και δεν ανήκουν σε κομματικές νεολαίες και κοινωνικά κινήματα είναι μέρος μια αόρατης γενιάς χωρίς πολιτική εκπροσώπηση. Η φωνή τους «φτάνει πια, ώς εδώ» αποτελεί διατύπωση μιας γενικευμένης απαξίωσης του κόσμου που ζούμε. Τα Τέμπη έδειξαν κάτι που ξέραμε. Δεν υπάρχει τίποτε σταθερό και σίγουρο σε αυτή τη χώρα. Η κινητοποίηση ήταν αυθόρμητη, απρόσμενη, ένα ιστορικό «συμβάν». Οταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, αλλάζει τον κόσμο. Χρειάζεται μια σπίθα που βάζει φωτιά, γιατί το εύφλεκτο υλικό βρίσκεται παντού. Το ζήσαμε τον Δεκέμβρη του 2008, το 2011 με τους αγανακτισμένους, στις ΗΠΑ με τη δολοφονία του George Floyd και το Black Lives Matter. Μια δολοφονία, μια αίσθηση γενικής ανασφάλειας και του «ώς εδώ» πυροδοτεί το κίνημα. Αυτό ζούμε και τώρα.
Ηταν λοιπόν αναμενόμενη η αντίδραση της κυβέρνησης που έστειλε τα ΜΑΤ, τα δακρυγόνα και τις βόμβες κρότου-λάμψης. Ακόμη μια περίπτωση του αρχαίου φόβου της εξουσίας για το πλήθος στους δρόμους. Αλλά τι είναι το πλήθος και γιατί το φοβούνται οι εξουσίες; Οι περισσότερες επαναστάσεις ξεκινούν με εξέγερση του πλήθους. Η Βαστίλη, τα Χειμερινά Ανάκτορα, η ανατροπή του Σάχη, η πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, η Τυνησία και η Αίγυπτος ξεκίνησαν με τον κόσμο στους δρόμους, για να καταλήξουν σε ριζικές πολιτικές και κοινωνικές ανατροπές. Πολλές εξεγέρσεις είχαν ηγέτες, κόμματα, πρωτοπορίες ή απέκτησαν τέτοια εκ των υστέρων. Αλλά μόνο η υλική παρουσία του πλήθους μπορεί να δημιουργήσει τις συνθήκες της εξέγερσης που αργότερα αλλάζει τον κόσμο.
Λαός και πλήθος
Μετά τις μεγάλες επαναστάσεις του 18ου αιώνα και την επινόηση της έννοιας της λαϊκής κυριαρχίας, ο λαός και το έθνος γίνονται θεσμικά δημιουργήματα, πλάσματα δικαίου, και εμφανίζονται στα πρώιμα νεωτερικά Συντάγματα. Κάθε κράτος έχει έναν κυρίαρχο λαό και κάθε ενιαίος λαός επιθυμεί το κράτος του. Ο λαός αποτελεί μετωνυμία του βασιλιά, που είναι εκκοσμίκευση του θεού, του αρχικού απόλυτου κυρίαρχου. Το πλήθος, αντίθετα, είναι υλική οντότητα, πολλαπλότητα μοναδικοτήτων που δρουν από κοινού. Δημιουργείται έτσι μια βασική αντίθεση στην πολιτική φιλοσοφία μεταξύ της εξουσίας του ενός (που παρουσιάζεται ως θεός, βασιλιάς, κράτος, λαός, έθνος κ.λπ.) και του πολλαπλού πλήθους που υπάρχει και δρα χωρίς οι πολλοί να γίνονται ένας.
Ο αρχικός ορισμός του πλήθους είναι ένα σύνολο σωμάτων που συνευρίσκονται στον ίδιο δημόσιο χώρο και χρόνο και συμπράττουν. Το πλήθος είναι ένα ετερογενές σύνολο ανθρώπων που ενεργούν από κοινού χωρίς αντιπροσώπευση, κομματική ταυτότητα ή ενιαία ιδεολογία. Από τη στιγμή που οι συνευρισκόμενοι αρχίζουν να απαιτούν οργανωμένα και συντεταγμένα, μεταλλάσσονται από μάζα σε πλήθος και γίνονται πολιτικό υποκείμενο.
Η εννοια του «πλήθους» προέρχεται ιστορικά από την κλασική Αθήνα και τη Ρώμη. Ο Μακιαβέλι, ο Σπινόζα και ο Μαρξ είναι οι θεωρητικοί του. Για τον Μακιαβέλι η ιστορική διαδικασία αναπτύσσεται μέσα από τη δύναμη και το πάθος του πλήθους και ενισχύεται από τον αγώνα του. Ο Σπινόζα αναφέρεται σε μια πολλαπλότητα που παρουσιάζεται δημόσια, δρα συλλογικά, αλλά δεν μετατρέπεται σε ένα σώμα, σε μια ενιαία οντότητα. Θεωρεί τη συνεχώς διευρυνόμενη cupiditas (επιθυμία) του πλήθους ως καθοριστικό προσδιορισμό για την πολιτικής και την κυριαρχία. Πρόκειται για την κυριαρχία των πολλών, ενός « ζωντανού δημοκρατικού θεού». Τέλος, για τον Μαρξ το πλήθος γίνεται η ζωντανή εργατική δύναμη, η συντακτική εξουσία της οποίας δημιουργεί κάθε κοινωνική μορφή.
Για τους φιλελεύθερους φιλόσοφους, από την άλλη πλευρά, το πλήθος παραμένει η φυσική κατάσταση των ανθρώπων πριν από την επέμβαση του κράτους, την ανάδειξη του κυρίαρχου και τη «θαυματουργή» μετουσίωση του πλήθους σε λαό. Ως το αρχικό φυσικό υλικό στο οποίο θα επέμβει η κρατική εξουσία, το πλήθος είναι το υπερβάλλον ή το υπόλοιπο του λαού, ένα φάντασμα ή μια σκιά που στοιχειώνει αδιάλειπτα τις ενοποιητικές προσπάθειες.
Η πολιτική στη νεωτερικότητα αποτελεί προσπάθεια εξαφάνισης, εξορκισμού ή εξημέρωσης του πλήθους. Ο φόβος έρχεται από την πρώιμη νεωτερικότητα με την ταχεία και βίαια αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση. Η εμφάνιση της ανώνυμης μάζας στις μεγαλουπόλεις της Ευρώπης και οι επαναλαμβανόμενες ταραχές υπέσκαπταν την εξουσία και δημιουργούσαν φόβο στους αστούς. Η αγγλική ιστορία είναι γεμάτη εξεγέρσεις και ταραχές που ξεσπούσαν τακτικά, αλλά απρόβλεπτα. Οι οπαδοί του Κρόμγουελ, οι Λουδίτες, οι Σκαφτιάδες και οι Ισοπεδωτές έκαναν συχνά ταραχές και κατέστρεφαν μηχανές. Αυτές ήταν η άμυνα τοπικών και παραδοσιακών πρακτικών ενάντια στην ιδιωτικοποίηση των κοινών και τη βίαιη εισαγωγή καπιταλιστικών μεθόδων.
«Πλήθος» και «μάζα»
Ο φόβος του πλήθους, ένα από τα ισχυρότερα πολιτικά συναισθήματα, έχει μεταφερθεί στην κοινωνική θεωρία και τη γλώσσα. Σύμφωνα με τον Gustave Le Bon, τον πρώτο μελετητή του πλήθους, τα μέλη του είναι απολίτιστα και το σύνολο χειραγωγείται από δημαγωγούς. Εχει γυναίκεια χαρακτηριστικά, ακολουθεί τις επιθυμίες του απόλυτα και βίαια και καταλήγει σε ακρότητες. Το πλήθος «σκέφτεται» με εικόνες όχι με τον λόγο, με το σώμα όχι με τη λογική.
Ο Freud επεξεργάζεται σε ψυχαναλυτική κατεύθυνση τις χονδροειδείς αυτές απόψεις. Το πλήθος είναι σύμπτωμα της δυσφορίας στον πολιτισμό. Η συνεύρεση των μελών καταστρέφει την αυτονομία, αλλά παράλληλα τους απαλλάσσει προσωρινά από την υποταγή στους νόμους και την καταπίεση της επιθυμίας. Η σχέση με τον ηγέτη είναι οιδιπόδεια. Τα μέλη ενοποιούνται συναισθηματικά είτε μέσω της κοινής αγάπης στον ηγέτη, είτε της κοινής αφοσίωσης σε μια αφηρημένη ιδέα. Ακούγεται η ηχώ της Νυρεμβέργης, όχι η διαβούλευση των εργατικών συμβουλίων και τα συνθήματα των λαϊκών αντιστάσεων.
Οι ευρωπαΪκες γλ́ωσσες ανέπτυξαν δίπλα στο κανονιστικά ουδέτερο «πλήθος» (multitude) μια σειρά όρους με αρνητική ηθική φόρτιση για να εκφράσουν τον φόβο των συγκεντρωμένων και την περιφρόνηση για όσους δρουν έξω από το αντιπροσωπευτικό μοντέλο: μάζα (mass), όχλος (mob), ορδή (horde), πληβείοι (plebs), λούμπεν (lumpen, rabble) κ.λπ. Μερικοί τονίζουν την υλική παρουσία του πλήθους, άλλοι τη διάχυτη κοινωνική του οντότητα, άλλοι πάλι τη θέση του στον πάτο της κοινωνικής ιεραρχίας. Γι’ αυτό είναι λάθος να χρησιμοποιούν οι αριστεροί τον όρο «μάζα» και τα παράγωγά του.
Για τις εξουσίες και την κοινωνική συντήρηση βέβαια η «μάζα» είναι αρχαϊκή, ξεπερασμένη, άξεστη και ταυτόχρονα την απαγορεύουν με κάθε τρόπο και τιμωρούν την εμφάνισή της. Ξέρουν ότι το πλήθος έχει δύναμη και έχει ανατρέψει επανειλημμένα εξουσίες, Συντάγματα και κράτη. Οι εκλογικές ανατροπές το 2009 και το 2012 μετά τις κινητοποιήσεις για τη δολοφονία του Γρηγορόπουλου και των αγανακτισμένων δείχνουν ότι η δύναμη του πλήθους παραμένει. Ο φόβος της διαπερνάει ακόμη την εξουσία, όπως φαίνεται έντονα τώρα.
Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διευθυντής του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
.efsyn.gr
