Προ ολίγων ημερών, με την επιστροφή της στο Υπουργείο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, η Θεανώ Φωτίου έκανε αίσθηση με τις γνωστές δηλώσεις της για τα γεμιστά που είναι τρόπον τινά μια διέξοδος στις δυσκολίες της κρίσης, αφού κατά την υπουργό με φθηνά υλικά χορταίνει μια ολόκληρη οικογένεια. Είχε ωστόσο προηγηθεί η προεκλογική της ατάκα ότι με τα ροδάκινα που θάβονται στις χωματερές μπορεί να φτιαχτεί πολύ νόστιμη μαρμελάδα χρήσιμη στους δύσκολους αυτούς καιρούς της κρίσης. Τέλος, μετά τον διαδικτυακό εκτενή σχολιασμό της τελευταίας δήλωσής της, η ίδια υπουργός προέτρεψε σε νέα συνέντευξή της τους Έλληνες, τώρα που χειμωνιάζει να φτιάχνουν πίτες και όχι γεμιστά, τα οποία ως γνωστόν είναι μάλλον καλοκαιρινό έδεσμα.
- του Γιώργου Νικολαΐδη
Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Ηλίας Ιωακείμογλου σε κείμενό του[1], αν κανείς προσπαθήσει να κατανοήσει το πολιτικό περιεχόμενο των δηλώσεων αυτών πέραν της γραφικότητας, εκείνο που μάλλον εκπέμπεται ως προτροπή από την κυβέρνηση είναι το παλιό και γνωστό «Έλληνες, σφίξτε κι άλλο το ζωνάρι» του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Σε συνέχεια από τον λίγο παλαιότερο «λιτό βίο» τού εσχάτως διαφωνούντος Γ. Βαρουφάκη, το νόημα είναι να συνηθίσουμε τα μνημόνια και τη μόνιμη λιτότητα και να προσπαθήσουμε να την περάσουμε αναπροσαρμόζοντας το βιοτικό μας πρότυπο με χαμηλωμένες πλέον προσδοκίες. Το έχουν προτείνει και άλλοι στο παρελθόν αυτό: π.χ. μεσούσης της Κατοχής το 1941, ένας αστός γεωπόνος, διευθυντής των Δημοτικών Κήπων και άρτι μετεκπαιδευθείς εις Βερσαλλίες, εξέδωσε οδηγό με τον εύγλωττο τίτλο «Ο λαχανόκηπος του σπιτιού»[2], διατεινόμενος ότι έτσι βοηθούσε τον χειμαζόμενο ελληνικό λαό να επιβιώσει τον δύσκολο χειμώνα του 1941. Ευτυχώς ο λαός προσανατολίστηκε σε άλλους τρόπους επιβίωσης τότε.
Δεδομένης όμως της θέσης της υπουργού ως επικεφαλής της κυβερνητικής πολιτικής για την κοινωνική πρόνοια, πολύ φοβόμαστε πως μάλλον εκπέμπεται κι ένα ακόμα μήνυμα στις συνεχείς της δηλώσεις για τις μαρμελάδες, τα γεμιστά και τις πίτες (αλλά και σε πολλές άλλες, σοβαρότερες σε ύφος). Δηλαδή, ότι στη χώρα μας η πρόνοια δυστυχώς λόγω κρίσης ή άλλων λόγων θα εξακολουθήσει να παραμένει υπανάπτυκτη, σχεδόν ανύπαρκτη περιοριζόμενη σε οικονομικά βοηθήματα ή σακούλες με τρόφιμα (και εσχάτως συνταγές ή προτάσεις μαγειρικής). Ότι η συγκρότηση ενιαίων, συνεκτικών κοινωνικών υπηρεσιών για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, όπως ακριβώς υπάρχουν δεκαετίες τώρα στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και του ΟΟΣΑ, θα παραπεμφθεί και πάλι στις ελληνικές καλένδες Και ενδεχομένως πως όσοι εξακολουθούμε να υπενθυμίζουμε το αποδεδειγμένο γεγονός ότι σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμος το αντικείμενο της πρόνοιας είναι κυρίως η παροχή υπηρεσιών και μάλιστα ποιοτικών υπηρεσιών που κατατείνουν στην προστασία των ευάλωτων, την ένταξη των αποκλεισμένων, την ενδυνάμωση των αδυνάτων και όχι την ιδρυματοποίησή τους γύρω από λειτουργίες φιλανθρωπίας θα αντιμετωπιζόμαστε σαν ρομαντικοί ή εξωγήινοι. Κι αυτό, παρότι σήμερα σε άλλες κοινωνίες οι παροχές σε χρήμα ή σε είδος στις ομάδες αυτές αποτελούν περισσότερο αντικείμενο ενασχόλησης των Υπουργείων Οικονομίας και Οικονομικών, ενώ οι κυβερνητικοί τομείς της πρόνοιας εστιάζουν περισσότερο στην κοινωνική παρέμβαση: στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αυτά να ανακτήσουν την αυτονομία τους μέσα στην κοινότητα και άρα πώς οι παρεχόμενες κοινωνικές υπηρεσίες θα ξεφύγουν εντελώς από τη βαριά κληρονομιά των δεκαετιών του 1950 και 1960 του φιλεύσπλαχνου Μεγάλου Άλλου (κρατικού, μη κυβερνητικού ή εκκλησιαστικού) που τους χαρίζει επιβίωση κρατώντας τους έτσι σε διαρκή θέση ανηλικιότητας. Είχαμε κι εμείς στην Ελλάδα άλλωστε ένα τέτοιο πρότυπο παλαιότερα: τη Φρειδερίκη, της οποίας το βιβλίο «Μέτρον κατανοήσεως»[3] αποτέλεσε κατά κάποιον τρόπο μπούσουλα για το σχεδιασμό κοινωνικών παρεμβάσεων. Το δυστυχές όμως είναι πως, ενώ αλλαχού η ατζέντα των κρατικών και μη κυβερνητικών κοινωνικών υπηρεσιών προσχώρησε και έχει φύγει από δεκαετίες από αυτή τη λογική, στη χώρα μας μάλλον παλινδρομούμε ολοταχώς στις εποχές της Φρίκης.
Τις ίδιες περίπου ημέρες με τις δηλώσεις Φωτίου, η Εθνική Ομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία απέστειλε στον πρωθυπουργό επιστολή ζητώντας του την προστασία των ατόμων με αναπηρία και των δομών που παρέχουν υπηρεσίες σε αυτά από την επερχόμενη λαίλαπα των περικοπών και των μέτρων λιτότητας.[4] Και μολονότι και στο κείμενο της επιστολής και στις δηλώσεις του προέδρου της Ομοσπονδίας Ιωάν. Βαρδακαστάνη, καθώς και του προέδρου του Συλλόγου Γονέων Παιδιών με Αναπηρίες Γ. Λυμβαίου, δεν έλειψαν οι αναφορές στην ανάγκη υποστήριξης της αυτόνομης διαβίωσης των ΑμεΑ στην κοινότητα, αναμφισβήτητα η έμφαση δόθηκε εξ ανάγκης στα αιτήματα εξαίρεσης των ΑμεΑ από τις περικοπές προνοιακών βοηθημάτων και στη χρηματοδότηση των δομών και ιδρυμάτων φιλοξενίας ημερήσιας ή ολοήμερης των ατόμων αυτών (με τη χρησιμοποίηση –για ακόμα μια φορά!– των ορισμένου χρόνου πόρων του νέου ΕΣΠΑ λες και όλα αυτά δεν είναι «πάγιες και διαρκείς» ανάγκες). Σε μια πιο πρόσφατη μάλιστα ομιλία του ο πρόεδρος της Ομοσπονδίας, αναγνωρίζοντας το τραγικά παρωχημένο των κοινωνικών υπηρεσιών προς τα ΑμεΑ στη χώρα μας, έθεσε στόχο την εγκατάλειψη του ασυλιακού μοντέλου και τη μετάβαση σε ένα σύστημα υποστηριζόμενης διαβίωσης στην κοινότητα σε ένα χρονικό ορίζοντα 10-15 χρόνων (!)[5] .
Δεν αμφιβάλλουμε πως, όταν χτυπιούνται και τα στοιχειώδη δικαιώματα των πλέον ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, αναγκαστικά κανείς οφείλει να υπερασπιστεί τα αυτονόητα. Ούτε και αμφισβητούμε σε καμία περίπτωση τις προθέσεις κανενός από τους προαναφερόμενους: πιστεύουμε ότι μάλλον κάνουν εκείνο που πιστεύουν ταυτόχρονα κοινωνικά ωφέλιμο και ρεαλιστικά εφικτό, δεδομένης της συντριπτικής μνημονιακής πραγματικότητας. Αυτό όμως είναι και σε τελική ανάλυση το πρόβλημα: η εσωτερίκευση των θεωρούμενων ως αναπόδραστων αναγκαιοτήτων, των ιεραρχήσεων και προτεραιοτήτων της πραγματικότητας του There Is No Alternative κινδυνεύει να οδηγήσει όλους μας σε μια μαζική παλινδρόμηση προσδοκιών, ένα χαμήλωμα του ορίζοντα των απαιτήσεών μας.
Άπαξ και προβεί κανείς σε τέτοιο νοητικό βήμα, όλα μπορούν να γίνονται αποδεκτά.
- Οι πολίτες θα εξακολουθούν να μην απολαμβάνουν συνεκτικές κοινωνικές υπηρεσίες στην κοινότητα για μερικές ακόμα δεκαετίες, μέχρι ίσως τα δημόσια οικονομικά να βελτιωθούν – και θα είμαστε ευχαριστημένοι αν δεν διαλυθούν τελείως οι αποσπασματικές δομές όπου υπάρχουν.
- Τα παιδιά με αναπηρίες, που διαβιούν σήμερα σε ξύλινα κλουβιά, θα εξακολουθήσουν να παραμένουν έτσι μέχρι να μειωθεί κάπως το δημόσιο χρέος – και θα είμαστε ευχαριστημένοι αν δεν βρεθούν στο δρόμο. Επιπλέον τα ιδρύματα για βρέφη και παιδιά μέχρι 3 ετών θα εξακολουθήσουν να λειτουργούν –και θα είμαστε ευχαριστημένοι όσο δεν διαλύονται– παρά την οδηγία του ΟΗΕ προς όλες τις χώρες να τα καταργήσουν αμέσως,[6] καθώς έχει πλέον αποδειχθεί πως η ιδρυματική φροντίδα στα ευαίσθητα αυτά χρόνια προκαλεί μη αναστρέψιμες βλάβες στον ψυχισμό και τις γνωστικές τους ικανότητες.
- Τα παιδιά-θύματα ενδοοικογενειακής βίας θα εξακολουθούν να τοποθετούνται στοιβαγμένα σε δομές ιδρυματικού χαρακτήρα (στην Ελλάδα ο μέσος αριθμός παιδιών ανά δομή είναι 37,[7] όταν τα διεθνή στάνταρ θέτουν ανώτερο όριο τα 10-12 παιδιά ή και ακόμα λιγότερα για υγιή ανατροφή) – και θα είμαστε ευχαριστημένοι που μπορούμε να τα απομακρύνουμε από ένα βίαιο περιβάλλον θυματοποίησης.
- Οι παραπληγικοί έπειτα από ατύχημα ή εγκεφαλικό θα εξακολουθούν να τοποθετούνται σε ανύπαρκτης εποπτείας και αμφισβητήσιμης ποιότητας κλινικές και οίκους, καθώς η δυνατότητα να ζήσουν στο σπίτι τους, ανάμεσα στους αγαπημένους τους, ή να επανενταχθούν στην κοινωνική ζωή θα εξακολουθεί να θεωρείται πολυτέλεια – και θα είμαστε και ευχαριστημένοι που «κάτι βρίσκεται» γι’ αυτούς και δεν διαλύεται ολοκληρωτικά μια οικογένεια μη μπορώντας να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της φροντίδας μιας τέτοιας κατάστασης.
- Τα προγράμματα της Βοήθειας στο Σπίτι και οι δομές της ψυχιατρικής αποκατάστασης θα εξακολουθήσουν να χρηματοδοτούνται από τα κοινοτικά κονδύλια (λες και δεν είναι πάγιες οι ανάγκες που εξυπηρετούν), θα εξακολουθούν πότε να λειτουργούν και πότε όχι, με κακοπληρωμένο ή και απλήρωτο επί μήνες προσωπικό εσαεί συμβασιούχων που ανακυκλώνονται – και θα πρέπει τάχα να είμαστε κι ευχαριστημένοι που καταφέραμε να διασφαλίσουμε την αποσπασματική αυτή λειτουργία «για λίγο ακόμη».
Και ούτω καθεξής.
Για να μην παρεξηγηθούμε: κανένας από όσους σχετιζόμαστε με κοινωνικές ή ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες δεν βρίσκεται στο απυρόβλητο αυτής της παλινδρόμησης προσδοκιών. Η καθημερινή κατάσταση μάς εξωθεί προς τα εκεί: ψάχνοντας πού να πάει ένα παιδί όταν διαπιστώνεται ότι κακοποιείται και μη βρίσκοντας τίποτα, τελικά καταλήγει κανείς να είναι ευχαριστημένος με ένα κρεβάτι κάπου υπό οιεσδήποτε συνθήκες. Ψάχνοντας κάπου να πάει ένας ηλικιωμένος με άνοια από μια οικογένεια χωρίς πολλά λεφτά να πληρώνει, καταλήγει κανείς να είναι και ευχαριστημένος που βρίσκει ένα κάποιο σχετικά φτηνό κρεβάτι προθανάτιας φιλοξενίας. Ψάχνοντας κανείς να βρει κάπου να μείνει ένας χρόνιος ψυχωσικός με χαμηλή λειτουργικότητα καταλήγει να είναι κι ευχαριστημένος άμα βρει μια ταμειακή κλινική με μικρό «πανωπροίκι» κι ας ξέρει πως είναι άσυλο. Και ύστερα από λίγο λέει κανείς στον εαυτό του: «Τι τα ψάχνεις;»… Στο κάτω κάτω αυτό δεν ήταν και το μήνυμα των τελευταίων εκλογών; Ρεαλισμός και συμβιβασμός με μια πραγματικότητα, χαμήλωμα των προσδοκιών ως προς τη λίγο ίσως ηπιότερη διαχείριση των σκληρών μέτρων που έρχονται να επιπέσουν σε μια ήδη πολύ σκληρή πραγματικότητα.
Ωστόσο, όπως ακριβώς όταν ένας μεμονωμένος άνθρωπος πάψει να ονειρεύεται είναι τελειωμένος, έτσι και μια κοινωνία όταν πάψει να αναζητάει το παραπάνω είναι μάλλον καταδικασμένη. Κι αν αποδεχτούμε όλοι αυτόν το «ρεαλισμό» των χαμηλωμένων προσδοκιών, αν πάψουμε να αγωνιζόμαστε για εκείνο που ίσως φαίνεται σήμερα αδύνατο, αλλά ξέρουμε ότι όχι μόνο είναι εφικτό αλλά και κοινωνικά αναγκαίο, τότε όντως η κοινωνία μας δεν θα έχει να περιμένει και πολλά παρακάτω ούτως ή άλλως. Ευτυχώς όμως δεν προσυπογράφουν όλοι έναν τέτοιο «ρεαλισμό». Υπάρχουν ακόμα δυνάμεις στην ελληνική κοινωνία που μάχονται για το καλύτερο, για την ποιότητα στις υπηρεσίες για όλους, για τη βελτίωση του κοινωνικού κράτους ακόμα και στον καιρό της κρίσης, για να κρατηθεί ο ορίζοντας των συλλογικών μας προσδοκιών ψηλά και να μη μάθουμε να ζούμε «με τα λίγα». Πόσα μπορούν να καταφέρουν αυτές οι δυνάμεις μένει να κριθεί. Αλλά και μόνο να διατηρείται η προσδοκία ψηλά και να αντιπαλευτεί η παλινδρόμηση των επιθυμιών και των αιτημάτων μας είναι τεράστιο κέδρος.
ΥΓ.: Το πιο προβληματικό σημείο των δηλώσεων της Θ. Φωτίου, κατά τη γνώμη μου, δεν ήταν οι αστεϊσμοί για τα γεμιστά και τις πίτες. Ήταν η σύνδεση των μαγειρικών αυτών τεχνικών φτηνής κάλυψης των διατροφικών αναγκών μιας οικογένειας με το «ελληνικό στοιχείο». Είπε συγκεκριμένα η υπουργός: «Τα γεμιστά είναι ελληνική επινόηση. Με το τίποτα όπως είναι τα γεμιστά χορταίνει ολόκληρη οικογένεια. Έτσι θα τα καταφέρουμε». Πράγματι, αν και διαχρονικά ο ελληνικός λαός περισσότερο από τα γεμιστά και τις πίτες τα κατάφερε να επιβιώσει από τις ανά τους αιώνες κακουχίες με τη φασολάδα και τα ρεβίθια. Όπως η φτωχολογιά της Ρουμανίας με τη σούπα φασόλια μέσα σε ένα καρβέλι ψωμί. Όπως οι πληβείοι της Ρώμης με την «tripa», τον πατσά από ουρές, αφτιά και πόδια των ζώων που πετούσαν στα σκουπίδια τους το Βατικανό και οι πλούσιες οικογένειες της πόλης. Όπως οι εργάτες στο Παρίσι του 19ου αιώνα με τον «αναστηλωτικό» («restaurant»: από εκεί προέρχεται η λέξη που περιγράφει το εστιατόριο έκτοτε) «μέλανα ζωμό» από τα κρέατα που σερβίρονταν στους πλούσιους. Όπως κάθε φτωχός λαός έχει κάνει για να επιβιώσει, επιδεικνύοντας τη δημιουργικότητά του. Το να συνδέεται αυτή η μάλλον πανανθρώπινη ικανότητα με μια κάποια «ελληνικότητα» μοιάζει αισθητικά και πολιτικά προβληματικό, αναπαριστώντας μια άνευ περιεχομένου κολακεία απέναντι σε έναν καθημαγμένο λαό που πρόκειται να δεχθεί και νέα σφοδρότερη επίθεση στο εισόδημά του. Κάτι σαν τις χουντικής αισθητικής πανηγύρεις του Καμμένου για την επέτειο της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, με τις ντυμένες καραγκούνες και την αστερόεσσα της Ε.Ε.
__________
Σημειώσεις
- Ηλ. Ιωακείμογλου, Η πολιτική κουζίνα της Θεανώς Φωτίου, RedNotebook 25.9.2015
- Ν. Βοσυνιώτης, «Ο λαχανόκηπος του σπιτιού», Δ. Πετσάλης, Αθήνα, 1941
- Φρειδερίκη, «Μέτρον Κατανοήσεως», Βιβλιομεταφραστική, Αθήνα 1971. Δυστυχώς η ομοιότητα της συλλογιστικής με τη σημερινή δημόσια ρητορική για την πρόνοια και τις κοινωνικές υπηρεσίες είναι εντυπωσιακή.
- ΕΣΑμεΑ., http://www.esaea.gr/pressoffice/press-releases/2713-protaseis-toy-anapirikoy-kinimatos-sti-nea-kybernisi
- ΕΣΑμεΑ., http://www.esaea.gr/pressoffice/press-releases/2726-koinoniki-exoria-ta-idrymata
- http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/64/142
- http://www.openingdoors.eu/wp-content/uploads/2015/09/country-fiche-Greece-2015-4.pdf