Όταν κάποιος μιλά για ολοκληρωτισμό, η σκέψη κατευθείαν πηγαίνει σε μορφές αδιάλλακτης κυριαρχίας η οποία έχει προσωποποιηθεί ιστορικά στη φιγούρα ενός δικτάτορα. Χίτλερ, Μουσολίνι, Φράνκο, Στάλιν, Τσαουσέσκου, Μάο, Πινοσέτ : Είναι όλοι παραδείγματα από ένα όχι και πολύ μακρινό παρελθόν που παρ” όλα αυτά, θεωρείται δύσκολο να επαναληφθεί.
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων λίγων χρόνων, βιώσαμε το τέλος της εποχής της ατομικής δικτατορίας ως εκείνο το καθεστώς που τυγχάνει καθολικής καταδίκης. Και στα λίγα μέρη στον κόσμο που επιβιώνουν ακόμη καθεστώτα οδηγούμενα από «ισχυρούς ηγέτες», προχωρά -χωρίς πολλή συζήτηση- η τάση αντικατάστασής τους από τις σύγχρονες δημοκρατίες. Ο Φύρερ, ο Ντούτσε και οι όμοιοί τους, αναγκάστηκαν να δώσουν τη θέση τους σε κάτι εξαϋλωμένα και ψυχρά συστήματα κυριαρχίας, χωρίς εκπλήξεις, από τα οποία το ανθρώπινο στοιχείο είναι σχεδόν ολοκληρωτικά εξαφανισμένο.
Μια δικτατορία όμως -ένα ολοκληρωτικό σύστημα- δεν χρειάζεται απαραίτητα την καθοδήγηση ενός και μόνο ατόμου για να θεωρείται ως τέτοια. Οποιοδήποτε καθεστώς στο οποίο η εξουσία συγκεντρώνεται απόλυτα στα χέρια μιας ομάδας ανθρώπων, που έτσι φτάνουν να έχουν τον έλεγχο κάθε πτυχής της ζωής όλων, μπορεί να χαρακτηριστεί έτσι.
Από αυτό προκύπτει ότι το πιο σημαντικό στοιχείο σε ένα ολοκληρωτικό σύστημα, δεν είναι τόσο το ποιος κρατάει την εξουσία , όσο το πώς αυτή ασκείται. Δεν έχουν σημασία οι λόγοι που επικαλείται ένα τέτοιο σύστημα για να δικαιολογήσει τον απόλυτο έλεγχο, είτε αυτοί είναι η φυλετική καθαρότητα είτε η ανάπτυξη των αγορών. Δεν είναι καν ιδιαίτερα σημαντικό αν ο έλεγχος διασφαλίζεται με τη βία μέσω της παρουσίας τανκς στο δρόμο, ή ευγενικά μέσω της αναισθησίας που προκαλούν τα μίντια. Αυτό που μετράει είναι η αδιάλλακτη εφαρμογή αυτού του ελέγχου σε κάθε πλευρά της ζωής, το γεγονός πως δεν αφήνει παραθυράκια ούτε δυνατότητες απόδρασης.
Έτσι η δημοκρατία η ίδια αποτελεί μια μορφή δικτατορίας – σίγουρα λιγότερο προφανή όχι όμως λιγότερο αποτελεσματική, το αντίθετο – που για να μπορέσει να επιβιώσει οφείλει να επιβάλει τις αξίες της σε κάθε πεδίο , σε κάθε άτομο και κοινωνική τάξη.
Από αυτήν την οπτική, πολλοί την θεωρούν ως το τέλεια ολοκληρωτικό σύστημα. Ο βασικός λόγος που έχει πετύχει να αντικαταστήσει τις παλιές και απαρχαιωμένες μορφές εξουσίας , είναι ότι δεν αποτελεί απλά μια κόμη μορφή εξουσίας. Η δημοκρατία ανταποκρίνεται στην ουσία του καπιταλισμού, στη φυσιολογική λειτουργία της κοινωνίας της αγοράς και τις προεκτάσεις της. Στο εσωτερικό της αγοράς δεν υπάρχουν κοινωνικές τάξεις, υπάρχουν μόνο «ελεύθεροι και ίσοι» καταναλωτές. Αυτή η «ελευθερία» και «ισότητα» παίζει ένα βασικό ρόλο στην απόσπαση της συναίνεσης, της συναίνεσης που , στα μάτια των υποστηρικτών της δημοκρατίας , αποτελεί το μεγαλύτερο προσόν της.
Στην πραγματικότητα, τα κλασσικά ολοκληρωτικά καθεστώτα βασίζονται σε μια άσκηση βίας που , παραδόξως , αποτελεί μια βαθιά ένδειξη αδυναμίας. Οι επιβαλλόμενες συνθήκες ζωής είναι ανυπόφορες -όλοι το ξέρουν- κι εξαρτάται από τις δυνάμεις να διατηρήσουν την τάξη ώστε να εμποδίσουν υλικά την πραγματοποίηση μιας διαφορετικής ζωής, μια πιθανότητα που εξακολουθεί να αποτελεί συνειδητή φιλοδοξία της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Από την άλλη, στα δημοκρατικά συστήματα εξαλείφεται η δυνατότητα μιας διαφορετικής ζωής. Για να διατηρήσει την τάξη, το δημοκρατικό κράτος δεν χρησιμοποιεί τόσο τα ρόπαλά του, όσο τα όργανα πληροφόρησης. Αυτά δεν αφήνουν σημάδια στο δέρμα, αλλά εκμηδενίζουν προληπτικά κάθε επί-γνώση, εξαφανίζουν κάθε επιθυμία, κατευνάζουν κάθε ένταση. Το άτομο αποσυντίθεται, και η αποξένωσή του από τον κόσμο γίνεται ανεπανόρθωτη.
———————-
Μετάφραση αποσπάσματος από έκδοση του Venomous Butterfly. Ολόκληρο το κείμενο, στα αγγλικά υπάρχει εδώ
Φωτογραφία: Αντωνία Κάντα