Από τη Διαδικτυακή έκδοση του περιοδικού ALTERNATIVES ÉCONOMIQUES – 15.04.2022
Απόδοση Αντωνία Πάνου
Όπως συνήθως συμβαίνει, οι κρίσεις επιταχύνουν τις τάσεις στην οικονομία. Περί αυτού πρόκειται και στην περίπτωση της πανδημίας Covid-19, η οποία λειτουργεί ως καταλύτης για την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Το προηγούμενο μοντέλο ανάπτυξης δεν είναι πια βιώσιμο. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι αντίστοιχη περίπτωση, αλλά αυτή τη φορά σε γεωπολιτικό και γεωοικονομικό επίπεδο.
Ενώ η αιτία θα μπορούσε να αποσαφηνιστεί γρήγορα με μιαν ομόφωνη απομόνωση της Ρωσίας ή ένα νέο σενάριο ψυχρού πολέμου μεταξύ δύο μπλοκ, ο αναπτυσσόμενος κόσμος αντίθετα ενθουσιάστηκε με ένα καρτούν στην πρώτη σελίδα των Times of India ακριβώς την ίδια ημέρα που ξέσπασε ο Πόλεμος στην Ουκρανία: Νέα Παγκόσμια Τάξη.
Αλλά για ποια νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων γίνεται λόγος ;
Κατ΄αρχήν, πρόκειται για μια κατάσταση που ο πρώην υπουργός Οικονομικών του Λιβάνου Γκασάν Σαλαμέ συνόψισε λακωνικά σε ένα αξιοπρόσεκτο tweet :
«Η ανακαλυφθείσα ενότητα της Δύσης συμβαδίζει με τη σχετική της μοναξιά. Παντού εξ άλλου, υπάρχει ένα εκπληκτικό μείγμα επιφυλακτικότητας, μη ευθυγράμμισης, παρεξήγησης, αδιαφορίας, ένας υπαινιγμός απελπισίας και, μερικές φορές, έκδηλης εχθρότητας».
Οι θέσεις του αναπτυσσόμενου κόσμου ποικίλλουν μεταξύ καλοπροαίρετης ουδετερότητας και εχθρικής ουδετερότητας, ένα είδος: ούτε ΝΑΤΟ, ούτε Πούτιν
Παρά την ψήφιση, με ημερομηνία 2 Μαρτίου, από 141 χώρες του ψηφίσματος του ΟΗΕ που αποδοκιμάζει την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και απαιτεί πλήρη απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων, ο χάρτης αποτελεσματικής υποστήριξης των δυτικών κυρώσεων που καταρτίστηκε από την Ομάδα Γεωπολιτικών Μελετών δείχνει χονδρικά έναν διχασμό Βορρά – Νότου. Ενός Νότου, με χώρες που αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού, και εντάσσονται στην παρατήρηση του καθηγητή Σαλαμέ.
Η διαβάθμιση του αναπτυσσόμενου κόσμου μεταξύ της καλοπροαίρετης ουδετερότητας και της εχθρικής ουδετερότητας,: ούτε το ΝΑΤΟ, ούτε ο Πούτιν, οφείλεται στον συνδυασμό τριών παραγόντων:
Ανάμεσα στις ουτοπίες της ειρήνης και της δικαιοσύνης
Πρώτα απ’ όλα, υπάρχει ένα είδος ουτοπίας ειρήνης, ένα συναίσθημα που συναντάται σε όλους τους λαϊκούς πολιτισμούς που έχουν υποστεί τα βάσανα του πολέμου. Παραδείγματα το Κινεζικό Ταϊπινγκ ή η Ουράνια Ειρήνη, ή η Συμφωνία των συλλεκτών-κυνηγών της Χάρτας Manden στο Μάλι (1236).
Από αυτή την άποψη, η ρωσική επιθετικότητα δεν είναι καθόλου δημοφιλής στον αναπτυσσόμενο κόσμο, ούτε καν στην Κίνα ή την Ινδία, που παρόλα αυτά παρουσιάζονται ως πιστοί σύμμαχοι της Ρωσίας.
Αυτή η καταδίκη όμως, αντισταθμίζεται από μιαν άλλη ουτοπία, της δικαιοσύνης, που αυτή τη φορά λειτουργεί μάλλον ενάντια στη Δύση. Οι πόλεμοι του μονοπολικού κόσμου, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, σημάδεψαν τις αναπτυσσόμενες χώρες. Οι εικόνες από τους τρομερούς βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο το 1999, στο Αφγανιστάν το 2001, στο Ιράκ το 2003, αλλά και στο Σουδάν, τη Σομαλία και φυσικά τη Λιβύη το 2011 επανέρχονται συνέχεια. Δεν αναφέρουμε τη σύγκρουση Ισραηλινών-Παλαιστινίων που δεν έχει ακόμη επιλυθεί, ούτε τον πόλεμο στην Υεμένη, που διεξάγεται με επικεφαλής μεν τη Σαουδική Αραβία αλλά και με την υποστήριξη των περισσότερων χωρών του ΝΑΤΟ.
Οι πληθυσμοί των αναπτυσσόμενων χωρών, παραμένουν με την εντύπωση ότι η υπεράσπιση εκ μέρους της Δύσης των αξιών της, σταματά εκεί όπου αρχίζουν τα συμφέροντά της. Βλέπουν εδώ μια πολλοστή διαμάχη μεταξύ δύο λύκων της οποίας είναι τελικά τα θύματα. Και δυστυχώς δικαιώνονται από τις τρομερές συνέπειες αυτής της διαμάχης στην έκρηξη της τιμής των βασικών ειδών διατροφής και της ενέργειας.
Σχεδόν το 80% του βάρους των κυρώσεων και των συνεπειών του ρωσο-ουκρανικού πολέμου επιβαρύνει τις φτωχότερες χώρες και πληθυσμούς ή/και αναχαιτίζει την οικονομική ανάκαμψη μετά την πανδημία Covid σχεδόν παντού στον αναδυόμενο κόσμο. Η εξαγγελθείσα πτώση του μεταρρυθμιστή πρωθυπουργού του Πακιστάν Imran Khan, στον απόηχο της έκρηξης του πληθωρισμού, μπορεί να είναι η πρώτη μιας μεγάλης σειράς παρόμοιων συμβάντων.
Η διαχείριση αυτής της κρίσης υπογραμμίζει ξεκάθαρα τη μετατόπιση της ισορροπίας δυνάμεων στον κόσμο εδώ και περισσότερο από μια δεκαετία. Είναι μια κατάσταση που προετοιμάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα –από όταν η Ρωσία εντάχθηκε στην ομάδα BRICS που δημιουργήθηκε το 2009 και διευρύνθηκε το 2011 με τη Νότια Αφρική.
Ο Βλαντιμίρ Πούτιν επέλεξε σαφώς μια στρατηγική με προσανατολισμό προς το Νότο και μάλιστα την επιτάχυνε μετά τον αποκλεισμό του από την G8 στη συνέχεια της προσάρτησης της Κριμαίας, από τη Ρωσία, το 2014. Έκτοτε, ο ρόλος του ως προμηθευτής τροφίμων, πετρελαίου, όπλων και ομάδων ασφάλειας έχει επιταχυνθεί σημαντικά στην Αφρική και τη Λατινική Αμερική.
Υπέγραψε στρατηγική εταιρική σχέση με την Ινδία το 1971, μεσούντος του Πακιστανικού πολέμου, μετά τη διακοπή της παράδοσης ζωτικών όπλων από τις Ηνωμένες Πολιτείες του Νίξον.
Η σινο-σοβιετική συμφιλίωση χρονολογείται από το 1989, είκοσι χρόνια μετά τη συνοριακή σύγκρουση μεταξύ των δύο κομμουνιστών γιγάντων. Έκτοτε, οι σινοσοβιετικές σχέσεις γνώρισαν σημαντική ανάπτυξη –με μια Κίνα διψασμένη για πρώτες ύλες και τεχνολογίες αιχμής, ιδιαίτερα στους τομείς εξοπλισμών και διαστήματος.
Επιταχυνόμενη στροφή προς μια νέα διεθνή τάξη
Τι συνεπάγονται όλα αυτά;
Τρεις μεγάλες τάσεις φαίνεται να συγκλίνουν σε αυτόν τον πόλεμο.
Πρώτον, η επιστροφή μιας ορισμένης μη ευθυγράμμισης, εξήντα επτά χρόνια μετά τη διάσκεψη του Μπαντούνγκ στην Ινδονησία. Σε εκείνη τη διάσκεψη, 29 ηγέτες αυτού που θα ονομαζόταν στη συνέχεια Τρίτος Κόσμος, συγκεντρώθηκαν γύρω από τον Αιγύπτιο Νάσερ, τον Ινδό Νεχρού, τον Κινέζο Zhou Enlai και τον Ινδονήσιο Soekarno, για να αρνηθούν να πάρουν θέση ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτειών και την ΕΣΣΔ, μεταξύ ενός καπιταλισμού «πολύ φιλελεύθερου» και ενός κομμουνισμού «πολύ ανελεύθερου». Η Αφρική και η Μέση Ανατολή, που τότε ήταν σε μεγάλο βαθμό αποικισμένες de jure ή de facto, θα ενταχθούν σταδιακά σε αυτό το κίνημα που, στην κορύφωσή του το 2012, μετρούσε περισσότερες από 120 χώρες.
Οι οικονομικές αρχές του Χάρτη αυτού του κινήματος αξίζει να ξαναδιαβαστούν. Πέρα από την πολιτική αρχή της μη ανάμειξης στις υποθέσεις των άλλων, επιμένουν στην άρνηση των γεωπολιτικών μπλοκ υπέρ μιας μεγαλύτερης δικαιοσύνης στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Αυτό περιλαμβάνει και τα περιβαλλοντικά ζητήματα: η συμμετοχή των αναπτυσσόμενων χωρών στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής υπόκειται πάντα στον σεβασμό της αρχής της ισότητας στη μείωση των εκπομπών CO2 και στην αποζημίωση για τη ζημιά που διαπράττουν οι πλούσιες χώρες.
Στη συνέχεια η, πολύ μεγαλύτερη από την αναμενόμενη, αντοχή των Brics που αντιπροσωπεύουν σχεδόν το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού, και που λεγόταν ότι υπονομεύονταν από εσωτερικές αντιφάσεις όπως ο τριγωνικός ανταγωνισμός μεταξύ Ινδίας, Κίνας και Ρωσίας ή η αντίθεση μεταξύ των τριών δημοκρατιών (Βραζιλία, Ινδία, Νότια Αφρική) και των δύο αυταρχικών καθεστώτων (Ρωσία, Κίνα).
Ειδικά η Κίνα κάνει μεγάλες παραχωρήσεις στην Ινδία, την οποία φλέρταραν οι Ηνωμένες Πολιτείες, θέλοντας να την κάνουν το ασιατικό αντίβαρο στο Πεκίνο στα πλαίσια της περίφημης συμμαχίας Ινδο-Ειρηνικού Quad με την Ιαπωνία και την Αυστραλία. Το στρατηγικό βάρος της Ρωσίας για καθέναν από τους άλλους τέσσερις εταίρους έχει επίσης αποδειχθεί ισχυρότερης συνδετικής ισχύος από ό,τι πιστεύαμε προηγουμένως, παρά το υψηλό κόστος αυτού του πολέμου για όλους.
Αυτό ισχύει για την Κίνα, η οποία έχει επενδύσει μαζικά στις σιδηροδρομικές γραμμές του Μεταξιού μέσω Μόσχας για να προμηθεύσει τη μεγαλύτερη καταναλωτική αγορά του κόσμου (Ευρώπη), και η οποία πάνω απ’ όλα δεν έχει ανάγκη ούτε μια πρώιμη αντιπαράθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες ούτε να καταστρέψει την υπομονετική στρατηγική της για ανακατάκτηση της Ταϊβάν.
Η αρχή της μη ευθυγράμμισης, σε συνδυασμό με έναν ισχυρό πραγματισμό έναντι των κυρώσεων, επικράτησε ωστόσο στα τέλη Μαρτίου με την απόφαση της τράπεζας Brics να παγώσει κάθε νέο έργο και οποιαδήποτε χρηματοδότηση σε εξέλιξη σε συνεργασία με τη Ρωσία.
Το τέλος της υπεροχής του δολαρίου;
Τέλος, οι ρωγμές που εμφανίστηκαν στο σύστημα του δολαρίου, το οποίο εξακολουθεί να κυβερνά σε μεγάλο βαθμό τον κόσμο, την εποχή του πολέμου στο Ιράκ ή την εποχή των κυρώσεων που επιβλήθηκαν στο Ιράν -στους δύο δηλ. παραδοσιακούς προμηθευτές πετρελαίου της Ινδίας και της Κίνας- σήμερα διευρύνθηκαν.
Η πρώτη (Ινδία) είναι στη διαδικασία αφενός διαπραγμάτευσης ενός συστήματος οικονομικής αναφοράς σε ρούβλια/ρουπίες για τη χρηματοδότηση των αγορών στρατιωτικού υλικού και υδρογονανθράκων, αφετέρου επείγοντος διακανονισμού των εσόδων από τις εξαγωγές. Η Κεντρική Τράπεζα της Ρωσίας –σχετικά ανεξάρτητη από την πολιτική εξουσία– αντέδρασε γρήγορα στις κυρώσεις πολλαπλασιάζοντας τις ευκαιρίες χρήσης του ρουβλίου τόσο για την ονομαστική αξία και πληρωμή των εξαγωγών υδρογονανθράκων, όσο και για την αποπληρωμή εξωτερικών δανείων, προκειμένου να αποφευχθεί μια χρεωκοπία (παρόλο που το ρούβλι είναι λιγότερο πιθανό να καθιερωθεί ως διεθνές νόμισμα σχετικά με το κινεζικό ρενμίνμπι).
Τα τελευταία χρόνια το Πεκίνο, μετά από μια μακρά φάση πειραματισμού που ξεκίνησε το 2008 με τις χώρες της Ασίας, έχει πράγματι πολλαπλασιάσει τις πρωτοβουλίες για να καταστήσει το νόμισμά του μονάδα λογαριασμών, διακανονισμών ακόμη και αποθεματικού. Μέχρι σήμερα, η Κίνα έχει υπογράψει ανάλογες συμφωνίες με περισσότερες από πενήντα χώρες, ιδίως στο πλαίσιο της χρηματοδότησης που συνδέεται με τους νέους δρόμους του μεταξιού.
Μια έκθεση της Morgan Stanley το 2020, υπολόγιζε ότι μέχρι το 2030 το κινεζικό νόμισμα θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει ποσοστό μεταξύ του 5% και 10% των παγκόσμιων συναλλαγματικών αποθεμάτων. Ο πόλεμος και οι δυτικές κυρώσεις θα πρέπει να επιταχύνουν τη μετάβαση.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν έχει τελειώσει, αλλά η παγκόσμια οικονομική τάξη φαίνεται να μετατοπίζεται προς έναν πιο πολυπολικό κόσμο. Η Τουρκία φαίνεται όντως να αναλαμβάνει κεντρικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις μεταξύ Μόσχας και Κιέβου…
Ο Jean-Joseph Boillot είναι ειδικός σε μεγάλες αναδυόμενες οικονομίες. Συγγραφέας του Utopias made in the world (Odile Jacob, 2021)
Η Αντωνία Πάνου είναι αρχιτέκτων – ερευνήτρια
kommon.gr
