Συμπληρώνονται φέτος 100 χρόνια από τη γέννηση του Πάουλο Φρέιρε (1921-1997). Στις 19 Σεπτεμβρίου 1921 στην πόλη Ρεσίφε της Βραζιλίας ξεκίνησε η ζωή του μεγάλου παιδαγωγού του οποίου το πολυσχιδές έργο άφησε το αποτύπωμά του στην εκπαίδευση.
Για τον Πάουλο Φρέιρε η εκπαιδευτική πράξη είναι πρώτα πολιτική πράξη και ακολούθως γνωστική. Η εκπαίδευση δεν λειτουργεί ποτέ ανεξάρτητα, βρίσκεται υπό τη διαρκή «κηδεμονία» των κυρίαρχων κοινωνικών δυνάμεων. Οι σχέσεις του πεδίου της εκπαίδευσης με τα άλλα πεδία (οικονομικό, πολιτικό, επιστημονικό…) δεν είναι μηχανικές αλλά βαθιά ιστορικές, διαλεκτικές και, ενίοτε, αντιφατικές.
Δημήτρης Π. Σακκούλης *
Υποκείμενο της εκπαίδευσης και της γνώσης, σύμφωνα με τον Πάουλο Φρέιρε, δεν είναι ο δάσκαλος ή ο μαθητής αλλά η σχέση του δασκάλου με τον μαθητή. Στο εκπαιδευτικό πεδίο –όπως και στο πολιτικό– η σχέση του υποκειμένου με την πραγματικότητά του χαρακτηρίζεται από την αέναη προσπάθεια του υποκειμένου να παρέμβει και να την αλλάξει. Το υποκείμενο καλείται να μετατρέψει την έλλειψη γνώσης σε έννοιες αξιοποιήσιμες για την «ανάγνωση» και τον μετασχηματισμό του κόσμου του. Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η ανάπτυξη της παιδαγωγικής σχέσης σε καθεστώς ελευθερίας• η εκπαίδευση είναι «άσκηση ελευθερίας», που οδηγεί όσους μετέχουν στην παιδαγωγική διεργασία στη λύτρωση από τη σιωπή και τον μονόλογο. Αναφέρει χαρακτηριστικά:
«… η ομορφιά και η δημιουργικότητα δεν μπορούν να συνυπάρχουν με μια δουλική προσήλωση στην ορθή χρήση της “γραμματικής” […] Μια αυταρχική παιδαγωγική προσέγγιση […] δεν επιτρέπει την ύπαρξη της ελευθερίας η οποία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργικότητα – ενώ η δημιουργικότητα είναι απολύτως απαραίτητη για να επιτευχθεί η μάθηση».
Και συμπληρώνει:
«Ο φόβος, για τον οποίο ο κάτοχός του δεν έχει πάντα επίγνωση, τον κάνει να βλέπει φαντάσματα. Ενα τέτοιο άτομο καταφεύγει στην επιδίωξη ασφάλειας, που την προτιμά από τους κινδύνους της ελευθερίας».
Ο φόβος, μέσο χειραγώγησης και συμμόρφωσης… Στρεβλώνει την ανάγνωση της πραγματικότητας, τη στοιχειώνει, τη μετατρέπει σε απειλητικό βίωμα. Οδηγεί στην υποταγή και, μέσα σε ένα ανασφαλές περιβάλλον, «στην επιδίωξη της ασφάλειας».
Αν η παιδαγωγική αποτελεί μελέτη της διδασκαλίας, η παιδαγωγική του φόβου είναι η μελέτη τού τι διδάσκει και πώς το διδάσκει ο φόβος. Τι διδάσκει στο μικρο-επίπεδο της σχολικής τάξης (και σχολικής μονάδας) αλλά τι διδάσκει και ο δομικός φόβος, ο φόβος που οργανώνεται και διαχέεται μέσα από την οργάνωση και τη λειτουργία της εκπαιδευτικής δομής.
Η δομή και ο τρόπος λειτουργίας του εκπαιδευτικού μας συστήματος, διαχρονικά, χαρακτηρίζονται από κάθετες αυστηρά ιεραρχημένες σχέσεις των εμπλεκόμενων φορέων δράσης. Η κυρίαρχη αντίληψη είναι αυτή της ιεραρχημένης λειτουργίας που αποτυπώνεται στη συγκεντρωτική οργάνωση. Η ιεράρχηση και η συγκεντρωτική οργάνωση νομιμοποιούνται μέσα από κανονιστικά κείμενα που συντάσσει η εκάστοτε εξουσία. Ο βαθμός συγκεντρωτικού ελέγχου καθορίζεται από την ποιότητα και τη μορφή της εξουσίας.
Η μελέτη των πρόσφατων ρυθμιστικών κειμένων που στοχεύουν στον μετασχηματισμό του εκπαιδευτικού συστήματος μας οδηγεί στην άποψη ότι βιώνουμε μια οργανωμένη και εκτεταμένη προσπάθεια διαμόρφωσης ενός ασφυκτικού πλαισίου επάλληλων δομών συστηματικού ελέγχου (και πειθάρχησης) κάθε επιμέρους πτυχής της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Με αφορμή-πρόσχημα τις διαχρονικές υστερήσεις του συστήματος επιχειρείται η κεντρικά σχεδιασμένη αναδιοργάνωση των επιμέρους δομών και λειτουργιών στην κατεύθυνση της πλήρους συμμόρφωσης και υποταγής των συμμετεχόντων.
Επάλληλοι μηχανισμοί και διαδικασίες ελέγχου και κυρώσεων επιστρατεύονται για να εξασφαλίσουν τη συμμόρφωση των μετεχόντων στην εκπαιδευτική διαδικασία. Οι φύλακες του κώδικα, ορατοί ή αόρατοι, τυπικοί (στελέχη εκπαίδευσης) ή άτυποι (όσοι εκφέρουν λόγο και επηρεάζουν στη λήψη αποφάσεων), φροντίζουν για την τήρηση του κώδικα και με την απειλή των κυρώσεων οδηγούν στον φόβο και τη συμμόρφωση.
Ο φόβος, σε αυτό το πλαίσιο, εκτός από βίωμα, αρνητικό συναίσθημα, αξιοποιείται ως παιδαγωγική στρατηγική μάθησης. Διορθώνει και αλλοιώνει τη «φωνή» διδασκόντων και διδασκομένων, υποτάσσει την αδιαμεσολάβητη δημιουργικότητα και τη μετατρέπει σε φορμαλιστική διαδικασία ετεροκαθοριζόμενης έκφρασης.
Το να φοβόμαστε είναι κάτι φυσιολογικό, απόδειξη ότι είμαστε ζωντανοί, λέει ο Πάουλο Φρέιρε. Το ζήτημα είναι πώς, έχοντας επίγνωση των φόβων μας, δεν θα επιτρέψουμε στον φόβο να μας ακινητοποιήσει, να συνθλίψει το όραμά μας…
*Εκπαιδευτικός, υπ. διδάκτορας Παν. Πατρών
efsyn.gr
