Η επανάσταση του 1821 ήταν εξαρχής εθνική-θρησκευτική;

Ένα από τα βα­σι­κά επι­χει­ρή­μα­τα της αστι­κής αφή­γη­σης είναι ότι η επα­νά­στα­ση του 1821 ήταν μια εθνι­κή-θρη­σκευ­τι­κή επα­νά­στα­ση. Η αλή­θεια είναι κάπως δια­φο­ρε­τι­κή. Η αχα­νής Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία απο­τε­λού­σε μια πα­ραλ­λα­γή των φε­ου­δαρ­χι­κών κρα­τών που επι­κρα­τού­σαν εκεί­νη την εποχή. Η οθω­μα­νι­κή εξου­σία επι­βαλ­λό­ταν σε μια τε­ρά­στια έκτα­ση και πάνω σε ποι­κι­λό­μορ­φους και εθνο­τι­κά δια­φο­ρε­τι­κούς πλη­θυ­σμούς. 

Νικόλας Κολυτάς

Δια­με­σο­λα­βη­τές με­τα­ξύ αυτής της εξου­σί­ας και των ακτη­μό­νων αγρο­τών και ερ­γα­τών υπήρ­ξαν οι προ­ε­στοί – οι γαιο­κτή­μο­νες και αυτοί που είχαν ανα­λά­βει το ρόλο του φο­ροει­σπρά­κτο­ρα. Οι συ­γκε­κρι­μέ­νοι τσι­φλι­κά­δες της επο­χής, γνω­στοί ως κο­τζα­μπά­ση­δες, πολ­λές φορές λει­τουρ­γού­σαν ως δα­νει­στές-το­κο­γλύ­φοι. Είχαν ανα­λά­βει να συλ­λέ­γουν τους φό­ρους προς όφε­λος της κε­ντρι­κής εξου­σί­ας και μά­λι­στα σε αρ­κε­τές πε­ρι­πτώ­σεις δια­τη­ρού­σαν ιδιω­τι­κούς στρα­τούς προ­κει­μέ­νου να τρο­μο­κρα­τούν τους φτω­χούς. Είναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό ότι υπερ­φο­ρο­λο­γού­σαν τα φτωχά λαϊκά στρώ­μα­τα προ­κει­μέ­νου να απο­δί­δουν τους φό­ρους στην οθω­μα­νι­κή εξου­σία και να θη­σαυ­ρί­ζουν από τη δια­φο­ρά.

Εκτός όμως από τους κο­τζα­μπά­ση­δες που πλού­τι­ζαν διαρ­κώς και δεν ήθε­λαν να συ­γκρου­στούν με το υπάρ­χον κα­θε­στώς, στο ίδιο μο­τί­βο κι­νού­νταν και ο κλή­ρος. Η εκ­κλη­σία ήταν η βα­σι­κή υπεύ­θυ­νη για τον έλεγ­χο των χρι­στια­νι­κών πλη­θυ­σμών απέ­να­ντι στον σουλ­τά­νο. Είχε δι­κα­στι­κή εξου­σία απέ­να­ντι στους χρι­στια­νούς και τους επέ­βαλ­λε τον κε­φα­λι­κό φόρο. Πα­ρό­τι ο κλή­ρος έχαι­ρε της εμπι­στο­σύ­νης της οθω­μα­νι­κής διοί­κη­σης, οι φτω­χοί πλη­θυ­σμοί είχαν σχέση υπο­τέ­λειας μαζί της. Αν και η επί­ση­μη εκ­κλη­σία δια­χρο­νι­κά προ­σπα­θεί να ιδιο­ποι­η­θεί τα επα­να­στα­τι­κά γε­γο­νό­τα του 1821, η αλή­θεια είναι ότι βρέ­θη­κε εξαρ­χής απέ­να­ντι σε αυ­τούς που ήθε­λαν να ανα­τρέ­ψουν το κα­θε­στώς. Απέ­να­ντι δη­λα­δή στους ακτή­μο­νες αγρό­τες, στους μι­κροϊ­διο­κτή­τες και τους ερ­γά­τες γης.

Ενά­ντια σε αυτό το ξε­πε­ρα­σμέ­νο και κα­τα­πιε­στι­κό κα­θε­στώς εμ­φα­νί­ζε­ται μια νέα γενιά δια­νο­ου­μέ­νων, επη­ρε­α­σμέ­νη από τον γαλ­λι­κό Δια­φω­τι­σμό και την αμε­ρι­κα­νι­κή επα­νά­στα­ση. Γέν­νη­μα αυτής της πε­ριό­δου απο­τέ­λε­σε ο Ρήγας Φε­ραί­ος, ο οποί­ος ανέ­πτυ­ξε κά­ποιες από τις πιο ρι­ζο­σπα­στι­κές και προ­ο­δευ­τι­κές ιδέες πάνω στο ζή­τη­μα της επα­νά­στα­σης. Ο Ρήγας, σαφώς επη­ρε­α­σμέ­νος από την πιο αρι­στε­ρή πτέ­ρυ­γα της γαλ­λι­κής επα­νά­στα­σης, τους Για­κω­βί­νους, δια­τύ­πω­σε ρη­ξι­κέ­λευ­θες θε­ω­ρί­ες για την επι­κεί­με­νη εξέ­γερ­ση. Ισχυ­ρι­ζό­ταν ότι θα έπρε­πε όλοι οι βαλ­κα­νι­κοί λαοί να προ­χω­ρή­σουν σε μια επα­νά­στα­ση απέ­να­ντι στο κα­τα­πιε­στι­κό φε­ου­δαρ­χι­κό κα­θε­στώς και να αντι­τά­ξουν μια δη­μο­κρα­τι­κή πο­λι­τεία  όπου όλοι οι λαοί, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων και των Τούρ­κων, θα ζουν αδελ­φω­μέ­νοι.

Είναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό ότι στο Θού­ριο το 1797 ανα­φέ­ρει: «Στην πίστη του ο κα­θέ­νας, ελεύ­θε­ρος να ζη, στην δόξαν του πο­λέ­μου, να τρέ­ξου­με μαζύ, Βούλ­γα­ροι κι Αρ­βα­νή­τες, Αρ­μέ­νοι και Ρω­μιοί, Αρά­πη­δες και άσπροι, με μια κοινή ορμή. Για την ελευ­θε­ρί­αν, να ζώ­σου­με σπαθί. Να σφά­ξω­μεν τους λύ­κους, που στον ζυγόν βα­στούν, και Χρι­στια­νούς, και Τούρ­κους, σκλη­ρά τους τυ­ραν­νούν». Ο Ρήγας υπε­ρά­σπι­ζε την άποψη ότι το απο­τέ­λε­σμα της επα­νά­στα­σης πρέ­πει να είναι μια παμ­βαλ­κα­νι­κή ομο­σπον­δία η οποία θα δο­μεί­ται πάνω στις δη­μο­κρα­τι­κές ιδέες της ισό­τη­τας, της ελευ­θε­ρί­ας και της αδελ­φο­σύ­νης των πο­λι­τών. Αντι­τασ­σό­ταν στην απο­λυ­ταρ­χία και στις αντι­δρα­στι­κές ιδέες που συ­ντη­ρού­σε η εκ­κλη­σία. Αυτός είναι και ο λόγος που μετά το θά­να­τό του αφο­ρί­στη­κε.

Πί­στευε σε ένα νέο πο­λι­τεια­κό κα­θε­στώς στο οποίο όλες οι εξου­σί­ες θα πή­γα­ζαν από τον «αυ­το­κρά­το­ρα λαό», στον οποίο θα κα­το­χυ­ρώ­νο­νταν ατο­μι­κά και κοι­νω­νι­κά δι­καιώ­μα­τα. Πρό­κει­ται για πολύ ρι­ζο­σπα­στι­κές ιδέες που έβρι­σκαν τε­ρά­στια απή­χη­ση στους φτω­χούς της επο­χής, που ανε­ξαρ­τή­τως εθνι­κής ή θρη­σκευ­τι­κής ταυ­τό­τη­τας έλ­πι­ζαν να ανα­τρέ­ψουν τον Οθω­μα­νό μπέη, τους κο­τζα­μπά­ση­δες και τον κλήρο που τους κα­τα­πί­ε­ζαν. Ο Ρήγας τε­λι­κά προ­δό­θη­κε από τους Φα­να­ριώ­τες και το Πα­τριαρ­χείο, με απο­τέ­λε­σμα τη σύλ­λη­ψη και την εκτέ­λε­σή του το 1797 στην Τερ­γέ­στη, όμως οι ιδέες του απο­τέ­λε­σαν το σπόρο για τη δη­μιουρ­γία της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας με­ρι­κά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα.

Η Φι­λι­κή Εται­ρεία εξέ­φρα­ζε κυ­ρί­ως το εμπο­ρι­κό κε­φά­λαιο της επο­χής, που επη­ρε­α­σμέ­νο από τις δη­μο­κρα­τι­κές ιδέες του Δια­φω­τι­σμού ήθελε να εγκα­θι­δρύ­σει ένα νέο κα­θε­στώς. Η ιδέα ενός νέου κα­θε­στώ­τος όμως έδωσε δύ­να­μη στους φτω­χούς να δώ­σουν τα­ξι­κή χροιά στον αγώνα τους. Αυτό συ­νέ­βη ιδιαί­τε­ρα στη νη­σιω­τι­κή Ελ­λά­δα. Στη Σάμο και τη Χίο οι αγρό­τες διεκ­δι­κού­σαν την ανα­δια­νο­μή της γης, ενώ στην Ύδρα ο λαός κα­τέ­λα­βε τα πλοία των πλού­σιων πλοιο­κτη­τών.

Η εκ­κλη­σία, πα­ρό­τι προ­σπα­θεί να σφε­τε­ρι­στεί την ιστο­ρία και να απο­δεί­ξει ότι η ίδια υπήρ­ξε η εμπνεύ­στρια της επα­νά­στα­σης, δια­ψεύ­δε­ται από τα ίδια τα ιστο­ρι­κά γε­γο­νό­τα. Ο κλή­ρος ενε­πλά­κη στην επα­να­στα­τι­κή πάλη πολύ αρ­γό­τε­ρα, όταν πλέον οι πρού­χο­ντες δεν μπο­ρού­σαν να ελέγ­ξουν τις ξε­ση­κω­μέ­νες μάζες. Η ποι­κι­λο­μορ­φία, μά­λι­στα, και η σύν­θε­ση αυτών των μαζών αμ­φι­σβη­τεί την κυ­ρί­αρ­χη αφή­γη­ση, που κάνει λόγο για μια εξαρ­χής θρη­σκευ­τι­κή επα­νά­στα­ση με εθνι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά. Η συμ­με­το­χή στην εξέ­γερ­ση κα­τα­πιε­σμέ­νων απ’ όλους τους λαούς και τις θρη­σκεί­ες των Βαλ­κα­νί­ων κα­ταρ­ρί­πτει τους ισχυ­ρι­σμούς αυ­τούς. Το ότι η επέ­τειος έναρ­ξης της επα­νά­στα­σης έχει κα­θιε­ρω­θεί να γιορ­τά­ζε­ται στις 25 Μαρ­τί­ου, ημε­ρο­μη­νία που συ­μπί­πτει με τη θρη­σκευ­τι­κή γιορ­τή του Ευαγ­γε­λι­σμού, ενώ οι επα­να­στα­τι­κές συ­γκρού­σεις είχαν ξε­κι­νή­σει ήδη από τις 14 του ίδιου μήνα απο­τε­λεί ξε­κά­θα­ρη προ­σπά­θεια σφε­τε­ρι­σμού της ιστο­ρί­ας.

Η επα­νά­στα­ση του 1821 έβγα­λε στο προ­σκή­νιο όλους τους κα­τα­πιε­σμέ­νους της επο­χής, που πο­λέ­μη­σαν για μια ζωή χωρίς το σουλ­τά­νο, τον κο­τζα­μπά­ση και τον κλήρο πάνω από το κε­φά­λι τους. Αυτό, όσο και να το απο­κρύ­πτουν, δεν θα ξε­χα­στεί.