Είχε γνωρίσει τη Σύλβια στο Παρίσι το 1938. Της είχε συστηθεί με το όνομα Ζακ Μορνάρ, Βέλγος στην υπηκοότητα, επιχειρηματίας εισαγωγών-εξαγωγών και γιος του Βέλγου πρόξενου στην Τεχεράνη. Οταν η Σύλβια επέστρεψε στις ΗΠΑ όπου ζούσε, εκείνος σε σύντομο χρονικό διάστημα την ακολούθησε.
Εμφανίστηκε, όμως, μπροστά της με το όνομα Φρανκ Τζάκσον, εξηγώντας της ότι είχε αλλάξει το όνομά του για να αποφύγει να υπηρετήσει τη στρατιωτική θητεία του. Στην πραγματικότητα, ο Μορνάρ ή Τζάκσον ήταν ο Χάιμε Ραμόν Μερκαντέρ ντελ Ρίο (Jaime Ramón Mercader del Río), Καταλανός κομμουνιστής που είχε στρατολογηθεί από τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες.
Οταν πέρασε το κατώφλι του σπιτιού του Τρότσκι ο Ραμόν Μερκαντέρ είχε ένα παράξενο ντύσιμο. Παρ’ όλο που ο καιρός ήταν αρκετά ζεστός, εκείνος φορούσε αδιάβροχο. Το ίδιο ακριβώς είχε συμβεί και την προηγούμενη ημέρα που βρέθηκε εκεί. Το δικαιολόγησε επικαλούμενος το ενδεχόμενο να βρέξει (έχει καταγραφεί και η εκδοχή ότι επικαλέστηκε ασθένεια). Οπως και να ’χει, κανείς δεν έδωσε σημασία. Αυτό όμως το αδιάβροχο ήταν απαραίτητο στον Μερκαντέρ γιατί στο εσωτερικό του έκρυβε το όπλο του φόνου που σε λίγο θα έκανε.
Λίγα λεπτά αργότερα συνάντησε τον Λέοντα Τρότσκι, από τον οποίο ζήτησε να δει ένα άρθρο που είχε γράψει για το τροτσκιστικό κίνημα. Ετσι και οι δύο αποσύρθηκαν στο γραφείο του ιδρυτή του Κόκκινου Στρατού· και την ώρα που ο Τρότσκι καθισμένος διάβαζε το άρθρο, ο Μερκαντέρ τον χτύπησε στο κεφάλι με μια ορειβατική αξίνα (πιολέ – Κατά ορισμένες πηγές επρόκειτο για πιολέ θραύσης του πάγου με σκοπό την κίνηση στον πάγο), που την έκρυβε στο αδιάβροχό του.
Ο ίδιος, στην κατάθεσή του στις μεξικανικές αστυνομικές αρχές που τον συνέλαβαν, περιέγραψε τη σκηνή του φόνου ως εξής: «Εβαλα το αδιάβροχό μου στο τραπέζι με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορώ να βγάλω την αξίνα πάγου που ήταν στην τσέπη μου. Αποφάσισα να μη χάσω μια υπέροχη ευκαιρία που μου παρουσιάστηκε.
»Τη στιγμή που ο Τρότσκι άρχισε να διαβάζει το άρθρο που χρησίμευσε ως πρόσχημα για μένα, έβγαλα μια αξίνα πάγου από το αδιάβροχό μου, την έσφιξα στο χέρι μου και, κλείνοντας τα μάτια μου, του επέφερα ένα τρομερό χτύπημα στο κεφάλι με αυτήν. Ο Τρότσκι έβγαλε μια κραυγή που δεν θα ξεχάσω ποτέ στη ζωή μου.
»Ηταν ένα πολύ μακρύ “αααα”, απείρως μακρύ, και μου φαίνεται ότι αυτή η κραυγή εξακολουθεί να διαπερνά τον εγκέφαλό μου. Ο Τρότσκι πήδηξε παρορμητικά, έπεσε πάνω μου και δάγκωσε το χέρι μου. Κοιτάξτε: μπορείτε ακόμα να δείτε τα σημάδια των δοντιών του. Τον έσπρωξα μακριά, έπεσε στο πάτωμα. Μετά σηκώθηκε και βγήκε από το δωμάτιο».
Η φρουρά και οι γραμματείς του Τρότσκι κατάφεραν, ύστερα από πάλη, να αφοπλίσουν και να ακινητοποιήσουν τον δολοφόνο. Η μεξικανική αστυνομία που ειδοποιήθηκε και κατέφθασε τον συνέλαβε. Αλλά ο ηγέτης της Τέταρτης Διεθνούς και κορυφαία φυσιογνωμία της Οκτωβριανής Επανάστασης είχε τραυματιστεί πολύ σοβαρά.
Το δολοφονικό όργανο είχε εισέλθει 7 εκατοστά στον εγκέφαλό του και του είχε προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη σε σοβαρές ζωτικές λειτουργίες. Αν και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο όπου υποβλήθηκε σε κρανιοτομή, αν και πάλεψε αρκετά, την επομένη, 21 Αυγούστου του 1940, στις 7.25 μ.μ. άφησε την τελευταία πνοή του.
Το… γράμμα του φόνου
Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι ο Μερκαντέρ πήγε στο σπίτι του Τρότσκι έχοντας πάνω του ένα γράμμα στα γαλλικά στο οποίο εξηγούσε γιατί διέπραξε τον φόνο. Προφανώς ήθελε να παραπλανήσει την έρευνα αναφορικά με τα κίνητρά του. Στο γράμμα αυτό εμφανιζόταν απογοητευμένος από τον Τρότσκι γιατί ο τελευταίος τού είχε ζητήσει να αναλάβει αποστολή να εισέλθει στην ΕΣΣΔ για να πραγματοποιήσει δολιοφθορές – ακόμα και τη δολοφονία του Στάλιν.
Επίσης δικαιολογούσε την πράξη του για έναν επιπλέον, προσωπικό λόγο, ισχυριζόμενος ότι ο Τρότσκι είχε αντιταχθεί στον γάμο του με τη Σύλβια Αγκέλοφ. Τέλος, ανέφερε ότι ο Τρότσκι κυριαρχούνταν από μίσος ενάντια στη σοβιετική ηγεσία και γι’ αυτό τον λόγο συνωμοτούσε εναντίον της με ηγέτες καπιταλιστικών χωρών. Επρόκειτο για ένα κακοσκηνοθετημένο κείμενο που, σε διάφορα σημεία του, θύμιζε πολύ τα κατηγορητήρια των δικών της Μόσχας.
Παρ’ όλα αυτά, για πολλά χρόνια αυτό το γράμμα και όσα είχε πει ο Μερκαντέρ στη συνέχεια στη δίκη του ήταν η επίσημη σοβιετική και φιλοσοβιετική απάντηση στο ερώτημα: ποιος ήταν ο δολοφόνος του Τρότσκι και ποια τα κίνητρά του. [Βλέπε: «Вадим Роговин: Главный враг Сталина – Как был убит Троцкий» (Βαντίμ Ρογκόβιν: «Ο κύριος εχθρός του Στάλιν – Πώς σκοτώθηκε ο Τρότσκι»), εκδόσεις «Алисторус» 2017, σελ. 108-111.]
Η Σοβιετική Ενωση μέχρι την εποχή της περεστρόικα του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ουδέποτε αποδέχτηκε πως είχε εμπλοκή στη δολοφονία του Τρότσκι. Πόσο μάλλον ότι την οργάνωσαν οι μυστικές υπηρεσίες της. Προς το τέλος όμως της περεστρόικα και της ίδιας της ΕΣΣΔ, και κυρίως μετά, άρχισε πλέον να γίνεται παραδεκτή η αλήθεια. Δημοσιεύτηκαν βιβλία στηριγμένα σε αρχειακό υλικό, αλλά και τα απομνημονεύματα του επικεφαλής της επιχείρησης Πάβελ Σουντοπλάτοφ.
«Η εντολή για την εκτέλεση δόθηκε από τον ίδιο τον Στάλιν»
Υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι η ζωή του Τρότσκι ήταν πάντα στο στόχαστρο του Στάλιν. Αλλά αυτό διαψεύδεται από τα γεγονότα. Αν όντως ο Στάλιν ήθελε από την αρχή να εξοντώσει τον Τρότσκι, είχε τη δύναμη να το κάνει όταν ο τελευταίος ήταν στην ΕΣΣΔ. Θα μπορούσε να τον είχε στείλει στο εκτελεστικό απόσπασμα ή να μην τον αφήσει να φύγει στο εξωτερικό το 1929.
Εκείνο που συνέβαινε με τον Στάλιν αφορά το γεγονός ότι από την αρχή που ο Τρότσκι έφυγε από την ΕΣΣΔ ήταν κάτω από το άγρυπνο βλέμμα των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών. Εντούτοις, στην «Ιστορία της Ρωσικής Υπηρεσίας Εξωτερικών Πληροφοριών – Δοκίμια» διαβάζουμε ότι «η ενεργή δουλειά πάνω στις τροτσκιστικές οργανώσεις στο εξωτερικό άρχισε μόλις τον Μάρτιο του 1936» («Ιστορία της Ρωσικής Υπηρεσίας Εξωτερικών Πληροφοριών – Δοκίμια» – «История российской внешней разведки- Очерки», εκδόσεις «Международные отношения – Διεθνείς Σχέσεις», 2014 τόμος 3ος, σελ. 79).
Μοιάζει απίθανό να συνέβαινε κάτι τέτοιο και από το 1929 έως το 1936 να μην υπήρξε κανένα ενδιαφέρον για το πού βρίσκεται και τι κάνει ο Τρότσκι. Το πιο πιθανό είναι για κάποιο διάστημα να είχε ατονήσει το ενδιαφέρον γι’ αυτόν και κατά συνέπεια να είχε χαλαρώσει η παρακολούθησή του.
Η απόφαση
Η εξόντωση του Τρότσκι φαίνεται πως άρχισε να απασχολεί και τελικά να καταλήγει σε απόφαση της σοβιετικής ηγεσίας ταυτόχρονα με τις μεγάλες δίκες παλιών ηγετών του σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Η πρώτη μεγάλη δίκη, αυτή του Κάμενεφ και του Ζηνόβιεφ που έγινε από τις 19 έως τις 24 Αυγούστου του 1936, δίκασε το λεγόμενο «Τροτσκιστικο-Ζινοβιεφικό τρομοκρατικό Κέντρο» και καταδίκασε τους βασικούς κατηγορούμενους σε θάνατο.
Η δεύτερη μεγάλη δίκη του Πιατακόφ και άλλων, που έγινε στο διάστημα 23 έως 30 Ιανουαρίου του 1937, δίκασε το «Αντισοβιετικό – Τροτσκιστικό Κέντρο» και καταδίκασε σε θάνατο τους βασικούς κατηγορούμενους. Τέλος, η τρίτη μεγάλη δίκη των Μπουχάριν, Ρίκοφ, Γιάκοντα κ.ά., που διεξήχθη από τις 2 έως τις 13 Μαρτίου του 1938, δίκασε το «Αντισοβιετικό “μπλοκ δεξιών και τροτσκιστών”» και καταδίκασε τους βασικούς κατηγορούμενους σε θάνατο.
Ο Τρότσκι ήταν επίσης βασικό πρόσωπο και στη δίκη του Τουχατσέφσκι και άλλων στρατιωτικών, που έγινε με συνοπτικές διαδικασίες στις 11 Ιουνίου του 1937 και με αποτέλεσμα την εκτέλεση κορυφαίων προσώπων της τότε ανώτατης στρατιωτικής ηγεσίας της ΕΣΣΔ.
Κατά συνέπεια, δεν είναι δυνατόν όλοι αυτοί που καταδικάστηκαν σε θάνατο να έφεραν ως κατηγορία συνεργασίες και συνωμοσίες υπό τις διαταγές και την ηγεσία του Τρότσκι και οι καταδίκες τους να μην αφορούσαν κι εκείνον. Στην πραγματικότητα, ο Τρότσκι είχε καταδικαστεί σε θάνατο σε όλες αυτές τις δίκες και δεν έμενε τίποτε άλλο από την εκτέλεση της ποινής σε βάρος του.
Ο Πάβελ Σουντοπλάτοφ αναφέρει στα απομνημονεύματά του πως όταν έλαβε την εντολή από τον Στάλιν να οργανώσει την εκτέλεση του Τρότσκι, ο Σοβιετικός ηγέτης δικαιολόγησε αυτή την απόφαση με το εξής σκεπτικό: «Δεν υπάρχουν σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες στο τροτσκιστικό κίνημα εκτός από τον ίδιο τον Τρότσκι. Αν ο Τρότσκι τελειώσει, η απειλή για την Κομιντέρν θα απομακρυνθεί…
»Ο Τρότσκι ή, όπως τον αποκαλείτε στις υποθέσεις σας, “ο Γέρος”, πρέπει να εξαλειφθεί μέσα σε έναν χρόνο, πριν ξεσπάσει ο αναπόφευκτος πόλεμος. Χωρίς την εξάλειψη του Τρότσκι, όπως δείχνει η ισπανική εμπειρία, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, σε περίπτωση ιμπεριαλιστικής επίθεσης στη Σοβιετική Ενωση, για την υποστήριξη των συμμάχων μας στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.
»Θα είναι πολύ, πολύ δύσκολο για αυτούς να εκπληρώσουν το διεθνές καθήκον τους να αποσταθεροποιήσουν τα μετόπισθεν του εχθρού, να ξεκινήσουν έναν ανταρτοπόλεμο» (Судоплатов П. А.: Спецоперации. Лубянка и Кремль. 1930-1950 годы, Москва, «Олма-Пресс» 1997-1998, σελ. 105).
Η ερμηνεία που δώσαμε εμείς, ότι ο Τρότσκι ουσιαστικά καταδικάστηκε σε θάνατο στις λεγόμενες δίκες της Μόσχας, δεν έρχεται σε αντίθεση –αλλά αντίθετα αλληλοσυμπληρώνεται– με την αιτιολόγηση μιας τέτοιας πράξης που αποδίδει ο Σουντοπλάτοφ στον Στάλιν. Ο Τρότσκι ήταν σταθερά προσηλωμένος στην ιδέα της παγκόσμιας επανάστασης, άρα και της αξιοποίησης του πολέμου για την προετοιμασία της.
Ο Στάλιν είχε κάθε λόγο να τον βλέπει ως αντίπαλο, αφού μετά το 7ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς η σοβιετική ηγεσία, αργά αλλά σταθερά, είχε κόψει τους δεσμούς της με αυτή την ιδέα και δεν συνέδεε τον πόλεμο με την επανάσταση. Δεν έβλεπε, δηλαδή, ως συνέπεια του πολέμου την εμφάνιση επαναστατικής κρίσης διεθνώς ή σε κάποιες χώρες – ή, αν την έβλεπε, δεν είχε καμία διάθεση να προσανατολίσει το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα στην αξιοποίηση μιας τέτοιας προοπτικής.
Πρόσωπα που εμπλέκονται στην οργάνωση, τις απόπειρες και την εκτέλεση του Ρώσου επαναστάτη
Επιχείρηση «Πάπια»
Ο Πάβελ Σουντοπλάτοφ αναφέρει στα απομνημονεύματά του ότι, ενώ νωρίτερα ήταν σε μια μορφή δυσμένειας, ανέλαβε επικεφαλής της επιχείρησης για την εξόντωση του Τρότσκι τον Μάρτιο του 1939, σε μια συνάντηση που είχε στο Κρεμλίνο με τον Στάλιν και στην οποία συμμετείχε και ο Μπέρια, επικεφαλής τότε του Επιτροπάτου Εσωτερικών υποθέσεων (σαν να λέμε του σοβιετικού υπουργείου Εσωτερικών στο οποίο υπάγονταν όλες οι δυνάμεις ασφαλείας του κράτους μαζί με την Υπηρεσία Εξωτερικών Πληροφοριών).
Μάλιστα εξαιτίας αυτής της αποστολής που του ανατέθηκε, ο Σουντοπλάτοφ αναβαθμίστηκε σε αναπληρωτή αρχηγό του 5ου Τμήματος (εξωτερικών πληροφοριών) της Διεύθυνσης GUGB της NKVD. Αποστολή της GUGB (Κεντρική Διεύθυνση Κρατικής Ασφάλειας) της NKVD ήταν η καταπολέμηση των κρατικών εγκλημάτων, συμπεριλαμβανομένης της προδοσίας, της κατασκοπίας, της αντεπανάστασης, της τρομοκρατίας, της δολιοφθοράς και των καταστροφών, η προστασία των κρατικών μυστικών, η πρόληψη των κρατικών εγκλημάτων, η εκτέλεση ειδικών αποστολών της κυβέρνησης της ΕΣΣΔ για τη διασφάλιση της κρατικής ασφάλειας και της δημόσιας τάξης.
Ο Σουντοπλάτοφ μάς δίνει, επίσης, την πληροφορία ότι πριν αναλάβει ο ίδιος επικεφαλής της επιχείρησης εναντίον της ζωής του Τρότσκι είχε επιχειρηθεί ξανά κάτι τέτοιο, κάτι που φέρεται να το είπε ο ίδιος ο Στάλιν στην προαναφερόμενη συνάντηση. Γράφει ο Σουντοπλάτοφ για τον Σοβιετικό ηγέτη:
«Κάθισε ξανά απέναντί μας και άρχισε να εκφράζει χωρίς βιασύνη τη δυσαρέσκειά του για τον τρόπο με τον οποίο διεξάγονταν οι επιχειρήσεις πληροφοριών. Κατά τη γνώμη του, δεν είχαν σωστή δραστηριότητα. Επισήμανε ότι η εξόντωση του Τρότσκι το 1937 είχε ανατεθεί στον Spiegelglas, αλλά ότι είχε αποτύχει σε αυτό το σημαντικό κυβερνητικό καθήκον» (στο ίδιο).
Σημειώνουμε ότι ο Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Σπίγκελγκλας ήταν ο προκάτοχος του Σουντοπλάτοφ στο 5ο Τμήμα της Διεύθυνσης GUGB της NKVD. Συνελήφθη στις 2 Νοεμβρίου 1938 με την κατηγορία της «συνεργασίας με ξένες υπηρεσίες πληροφοριών και συμμετοχής στην αντεπαναστατική τροτσκιστική οργάνωση στη NKVD και εκτελέστηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1940. Αποκαταστάθηκε το 1956.
Από τα προαναφερόμενα στοιχεία οδηγούμαστε βάσιμα στο συμπέρασμα πως η απόφαση για τη δολοφονία του Τρότσκι αν δεν πάρθηκε το 1936, σίγουρα πάρθηκε το αργότερο το 1937. Η επιχείρηση με επικεφαλής τον Σουντοπλάτοφ πήρε την κωδική ονομασία «Πάπια» (στα ρωσικά «утка»). Στη ρωσική γλώσσα η λέξη «πάπια» έχει διάφορες μεταφορικές σημασίες, όπως προσπάθεια παραπλάνησης μέσω της διάδοσης ψευδών πληροφοριών κ.ά.
Αυτή ακριβώς την έννοια δίνει στην ονομασία της επιχείρησης και ο επικεφαλής της, Πάβελ Σουντοπλάτοφ. Συγκεκριμένα γράφει: «Μετά από πρόταση του Eitingon, η επιχείρηση εναντίον του Τρότσκι ονομάστηκε “Πάπια”. Σε αυτό το κωδικό όνομα, η λέξη “πάπια” χρησιμοποιήθηκε φυσικά με την έννοια της παραπληροφόρησης» (στο ίδιο, σελ. 108).
Παρ’ όλο που η μαρτυρία του Σουντοπλάτοφ έχει μέγιστη βαρύτητα, για την ενημέρωση του αναγνώστη οφείλουμε να αναφέρουμε μια διαφορετική εκδοχή για την ονομασία της επιχείρησης. Η ρωσική ιστοσελίδα novayagazeta.eu δίνει άλλη εξήγηση για την ονομασία «Πάπια» (Утка) και συγκεκριμένα ότι αυτή προέκυψε από τα αρχικά γράμματα («у» και «т») της φράσης «устранить Троцкого» («να εξαλειφθεί ο Τρότσκι»). (Βλέπε: https://novayagazeta.eu/articles/2024/08/25/utka-kon-i-ledorub)
Η ιστοσελίδα δεν λέει πού στηρίζει αυτή την εκδοχή, αλλά για να έχει κάποια βάση θα πρέπει να μη χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα γράμματα «у» και «т» της φράσης «устранить Троцкого» αλλά και τα γράμματα «к» και «о» από τη λέξη «Троцкого». Και επειδή το «о» δεν τονίζεται στη λέξη, προφέρεται «а». Ετσι, όλα τα γράμματα μαζί, «утко», προφέρονται «утка».
Το σχέδιο
Για την οργάνωση της επιχείρησης κατά της ζωής του Τρότσκι ο Σουντοπλάτοφ αναφέρει: «Ζήτησα άδεια να εμπλέξω βετεράνους επιχειρήσεων δολιοφθοράς στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο». Ο Στάλιν δεν είχε καμία αντίρρηση και φέρεται να είπε:
«Είναι δική σας υποχρέωση και κομματικό καθήκον να βρείτε και να επιλέξετε κατάλληλους και αξιόπιστους ανθρώπους για να φέρουν εις πέρας την αποστολή του Κόμματος. Θα σας δοθεί οποιαδήποτε βοήθεια και υποστήριξη. Αναφέρετε απευθείας στον σύντροφο Μπέρια και σε κανέναν άλλο, αλλά να θυμάστε ότι όλη η ευθύνη για την εκτέλεση αυτής της δράσης ανήκει σε εσάς.
»Είναι δική σας ευθύνη να κάνετε όλες τις προπαρασκευαστικές εργασίες και να στείλετε προσωπικά μια ειδική ομάδα από την Ευρώπη στο Μεξικό. Η Κεντρική Επιτροπή σας εξουσιοδοτεί όλες οι εκθέσεις σχετικά με την επιχείρηση να υποβάλλονται αποκλειστικά σε χειρόγραφη μορφή» (Στο ίδιο, σελ. 106).
Ο Σουντοπλάτοφ γράφει, ακόμα, ότι πολύ γρήγορα σχημάτισε μια ομάδα για την επιχείρηση εξάλειψης του Τρότσκι. Ο πρώτος τον οποίο ενέταξε σε αυτό τον σκοπό ήταν ο συνάδελφός του στις μυστικές υπηρεσίες Naum Isaakovich Eitingon. O Eitingon, ο οποίος είχε αναπτύξει μεγάλη δράση στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο και είχε δημιουργήσει ευρύ κύκλο πρακτόρων, αναδείχτηκε σε υπαρχηγό, σε κεντρικό επίπεδο, της επιχείρησης και ήταν ο επί τόπου αρχηγός αυτής.
Τον Οκτώβριο του 1951 συνελήφθη στην «υπόθεση σιωνιστικής συνωμοσίας στην MGB» και η αδερφή του συνελήφθη στην «υπόθεση των γιατρών». Μετά τον θάνατο του Στάλιν αφέθηκε ελεύθερος με προσωπική εντολή του Λαβρέντι Μπέρια και διορίστηκε στο υπουργείο Εσωτερικών της ΕΣΣΔ. Από τον Μάιο του 1953, ήταν αναπληρωτής επικεφαλής του 9ου τμήματος του υπουργείου Εσωτερικών της ΕΣΣΔ. Τον Αύγουστο του 1953 συνελήφθη ξανά, μαζί με τον Σουντοπλάτοφ, ως μέλος της «συμμορίας Μπέρια» και καταδικάστηκε σε 12 χρόνια φυλάκιση.
Η γνώμη του Εϊτινγκον, την οποία αποδέχτηκε ο Σουντοπλάτοφ, ήταν να χρησιμοποιήσουν για την επιχείρηση «εκείνους τους πράκτορες στη Δυτική Ευρώπη, τη Λατινική Αμερική και στις Ηνωμένες Πολιτείες που δεν είχαν συμμετάσχει ποτέ σε καμία επιχείρηση εναντίον του Τρότσκι και των υποστηρικτών του» (στο ίδιο, σελ. 109). Ετσι δημιουργήθηκαν δύο ανεξάρτητες ομάδες.
Η πρώτη, που ονομάστηκε «Конь» («άλογο»), είχε επικεφαλής τον David Alfaro Siqueiros, έναν δημοφιλή Μεξικανό ζωγράφο μεγάλων επιφανειών, γνωστό προσωπικά στον Στάλιν και βετεράνο του ισπανικού εμφυλίου πολέμου.
Η δεύτερη «είναι η λεγόμενη ομάδα “Μητέρα”, με επικεφαλής την Caridad Mercader». Η Καριδάδ Μερκαντέρ καταγόταν από αστική ισπανική οικογένεια.
Ο σύζυγός της ήταν μεγιστάνας των σιδηροδρόμων της Ισπανίας. Στις αρχές της 10ετίας του 1930 η Καριδάδ τον εγκατέλειψε και κατέφυγε στο Παρίσι μαζί με τα τέσσερα παιδιά της. Μπλέχτηκε με το αναρχικό κίνημα και από τις τάξεις του πολέμησε στον ισπανικό εμφύλιο, αλλά γρήγορα στρατολογήθηκε στις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες από τον Εϊτινγκον με τον οποίο λέγεται πως είχε και ερωτική σχέση.
Στον Ισπανικό Εμφύλιο πολέμησαν και τα παιδιά της. Ο μεγαλύτερος σκοτώθηκε. Ο μεσαίος είναι ο Ραμόν Μερκαντέρ, ο μετέπειτα δολοφόνος του Τρότσκι. Αυτόν, ο Εϊτινγκον τον έστειλε στο Παρίσι το 1938 με αποστολή να παριστάνει τον νεαρό επιχειρηματία, τυχοδιώκτη που αναζητούσε τις απολαύσεις της ζωής και περιστασιακά υποστήριζε οικονομικά πολιτικούς εξτρεμιστές για τη δράση των οποίων είχαν ενδιαφέρον οι σοβιετικές υπηρεσίες.
Ο Σουντοπλάτοφ γράφει ότι ο Ραμόν Μερκαντέρ στο πλαίσιο αυτής της αποστολής είχε συνάψει σχέση με τη Σύλβια Αγκέλοφ, η οποία ήταν στο Παρίσι εκείνη την εποχή, και είχε γνωριστεί με το ζεύγος Ρόσμερ, οι οποίοι ήταν φίλοι με την οικογένεια του Τρότσκι.
«Ακολουθώντας τις οδηγίες του Eitingon, απείχε από οποιαδήποτε πολιτική δραστηριότητα. Ο ρόλος του ήταν να βοηθά περιστασιακά φίλους και όσους συμπαθούσε με χρήματα, αλλά όχι να εμπλέκεται στην πολιτική. Δεν ενδιαφερόταν για τις υποθέσεις αυτών των ανθρώπων και απέρριψε προσφορές να ενταχθεί στο κίνημά τους», γράφει ο Σουντοπλάτοφ (στο ίδιο, σελ. 109-110).
Από τα προαναφερόμενα γίνεται φανερό πως η προσπάθεια προσέγγισης του Τρότσκι μέσω του ευρύτερου κύκλου του λειτουργούσε και εξελισσόταν πολύ πριν μπει σε εφαρμογή η επιχείρηση «Πάπια». Προφανώς πρόκειται για δίκτυα του μηχανισμού που είχε στηθεί υπό τον Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Σπίγκελγκλας, στον οποίο αναφερθήκαμε πιο πριν.
Για την καλύτερη οργάνωση της επιχείρησης και την εκπαίδευση των πρακτόρων των δύο ομάδων, ο Σουντοπλάτοφ και ο Εϊτινγκον ταξίδεψαν στο Παρίσι. Ο πρώτος –όπως ο ίδιος γράφει– γύρισε στη Μόσχα Ιούλιο ή Αύγουστο του 1939, ενώ ο δεύτερος έμεινε πίσω για την εκπαίδευση της Καριδάδ και του Ραμόν Μερκαντέρ. Οταν η εκπαίδευση ολοκληρώθηκε, μητέρα και γιος ταξίδεψαν για τη Νέα Υόρκη και σε λίγο τους ακολούθησε και ο εκπαιδευτής τους.
Το πιο πιθανό είναι ότι ο Σουντοπλάτοφ γύρισε στη Μόσχα στις αρχές Ιουλίου του 1939 καθώς το σχέδιο της επιχείρησης «Πάπια», με την ονομασία «Σχέδιο Πρακτόρων και Επιχειρησιακών Μέτρων στην Υπόθεση Πάπιας», φέρει ημερομηνία 9 Ιουλίου του 1939. Θα ήταν μάλλον αδύνατο αυτό το σχέδιο να συνταχθεί και να υιοθετηθεί απόντος του Σουντοπλάτοφ. Διαβάζουμε στο σχέδιο:
«Ως αποτέλεσμα της επανεξέτασης όλων των διαθέσιμων υλικών στο 5ο τμήμα του GUGB σχετικά με την “ανάπτυξη” και την προετοιμασία της εκκαθάρισης της πάπιας, διαπιστώθηκε ότι τα άτομα που (προηγουμένως) εμπλέκονται σε αυτήν την υπόθεση δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Το τρέχον σχέδιο περιλαμβάνει την πρόσληψη νέων ατόμων και θα αναπτυχθεί σε νέα βάση.
»Στόχος: εξάλειψη της “πάπιας”.
Μέθοδοι: “ανάπτυξη” επιχείρησης πρακτόρων, ενεργή ομάδα.
Μέσα: δηλητηρίαση τροφίμων, νερού, έκρηξη στο σπίτι, έκρηξη αυτοκινήτου με τη χρήση TNT, άμεσο χτύπημα-στραγγαλισμός, στιλέτο, χτύπημα στο κεφάλι, πυροβολισμός. Μια ένοπλη επίθεση από την ομάδα είναι πιθανή.
Ανθρωποι: διοργανωτής και ηγέτης επί τόπου Tom.
»Μαζί με τον Τομ, για τη χώρα αναχωρούν “Μητέρα”, “Ρέιμοντ”…» («Ιστορία της Ρωσικής Υπηρεσίας Εξωτερικών Πληροφοριών – Δοκίμια» («История российской внешней разведки- Очерки»), εκδόσεις «Διεθνείς Σχέσεις» – «Международные отношения», 2014, τόμος 3ος, σελ. 93-94). «Tom» ήταν το κωδικό όνομα του Eitingon, «Μητέρα» ήταν η Caridad Mercader, «Raymond» ήταν ο Ramon Mercader.
Ο Ραμόν Μερκαντέρ παρασημοφορείται ως «Ηρωας της Σοβιετικής Ενωσης»
Ο φυσικός αυτουργός της δολοφονίας του Τρότσκι αποφυλακίστηκε τον Μάιο του 1960 και μέσω Κούβας ταξίδεψε στη Σοβιετική Ενωση, όπου τιμήθηκε με το παράσημο «Τάγμα του Λένιν» και το μετάλλιο του Χρυσού Αστέρα
Ο Εϊτινγκον έφτασε στη Νέα Υόρκη τον Οκτώβριο του 1939 και –όπως γράφει ο Σουντοπλάτοφ– ίδρυσε μια εταιρεία εισαγωγών-εξαγωγών στο Μπρούκλιν. Η εταιρεία αυτή ήταν η επιχειρηματική βιτρίνα του Μερκαντέρ αλλά και το κέντρο επικοινωνίας με τη Μόσχα. Γρήγορα βρέθηκε κάλυψη και για την ομάδα του ζωγράφου Siqueiros στο Μεξικό. Οι δύο ομάδες, όπως είπαμε, δεν είχαν επαφή μεταξύ τους και δεν γνώριζε τίποτα η μία για την ύπαρξη της άλλης.
Στη συνέχεια, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σουντοπλάτοφ, με πρόταση του Μπέρια στήθηκε και μια τρίτη ομάδα στο Μεξικό. Επικεφαλής αυτού του δικτύου τέθηκε ο Ио́сиф Ромуа́льдович Григуле́вич – Ιωσήφ Ρομουάλντοβιτς Γκριγκούλεβιτς, που ήταν κρυφός Σοβιετικός αξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών με δράση στη Λατινική Αμερική.
Στις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες στρατολογήθηκε στον Ισπανικό Εμφύλιο το 1936, ενώ ο πατέρας του διατηρούσε μεγάλο φαρμακείο στην Αργεντινή. Κατά συνέπεια, η παρουσία του στη Λατινική Αμερική ήταν κάτι περισσότερο από φυσιολογική. Δεν κινούσε υποψίες. Εφτασε στο Μεξικό τον Απρίλιο του 1940 και τέθηκε υπό την καθοδήγηση του Eitingon (βλέπε: Судоплатов П. А., στο ίδιο σελ. 114-115).
Ομάδα Siqueiros
Η πρώτη απόπειρα εναντίον του Τρότσκι έγινε τα χαράματα της 24ης Μαΐου 1940 από την ομάδα του Siqueiros. Στην «Ιστορία της Ρωσικής Υπηρεσίας Εξωτερικών Πληροφοριών – Δοκίμια», εκδόσεις «Διεθνείς Σχέσεις» – «Международные отношения», 2014, τόμος 3ος, σελ. 98, διαβάζουμε:
«Περίπου στις 4 π.μ. στις 24 Μαΐου, περίπου 20 άνδρες με αστυνομικές και στρατιωτικές στολές επιτέθηκαν στο οχυρό σπίτι του Τρότσκι, περιτριγυρισμένο από ψηλούς πέτρινους τοίχους με ηλεκτρικά ενεργοποιημένο σύρμα. Αφόπλισαν ήσυχα και έδεσαν τους αστυνομικούς φρουρούς, κάλεσαν τον αξιωματικό υπηρεσίας –αποδείχτηκε ότι ήταν ένας νεαρός Αμερικανός, ο Robert Sheldon Hart– ο οποίος άνοιξε την πύλη και άφησε τους επιτιθέμενους στην αυλή.
»Αρπαξαν και απομόνωσαν αρκετούς φρουρούς σε κλειστά δωμάτια, απενεργοποίησαν τον ηχητικό συναγερμό. Μια ομάδα επιτιθέμενων έσπευσε στο σπίτι, πήρε θέσεις απέναντι από την κρεβατοκάμαρα του Τρότσκι και στις δύο πλευρές και άνοιξε διασταυρούμενα πυρά με ελαφρύ πολυβόλο και φορητά όπλα.
»Ο Τρότσκι και η σύζυγός του κατάφεραν να γλιστρήσουν κάτω από τα κρεβάτια, να κρυφτούν κάτω από αυτά και να παραμείνουν σώοι, κάτι που έγινε γνωστό όταν οι επιτιθέμενοι έφυγαν βιαστικά από την περιοχή. Μερικοί από αυτούς έφυγαν με δύο αυτοκίνητα σταθμευμένα στην αυλή με κλειδιά στη μίζα. Ενα βλήμα και ένας εκρηκτικός μηχανισμός ρίχτηκαν στο σπίτι. Ο τελευταίος δεν λειτούργησε, και ο Τρότσκι και η σύζυγός του κατάφεραν να σβήσουν τη φωτιά που είχε ξεκινήσει. Ο Σέλντον έφυγε με τους επιτιθέμενους».
Ο Σουντοπλάτοφ αναφέρει στις αναμνήσεις του ότι με τον Robert Sheldon Hart είχε δημιουργήσει φιλικές σχέσεις ο Γκριγκουλέβιτς και ότι ο Χαρτ ήταν αυτός που άνοιξε την πόρτα του φρουρίου του Τρότσκι απ’ όπου μπήκε μέσα η ομάδα του Siqueiros.
Εναν μήνα μετά από αυτή την ανεπιτυχή απόπειρα κατά της ζωής του Τρότσκι, η μεξικάνικη αστυνομία βρήκε τον Robert Sheldon Hart νεκρό. Τι ακριβώς είχε συμβεί; Στην «Ιστορία της Ρωσικής Υπηρεσίας Εξωτερικών Πληροφοριών – Δοκίμια» διαβάζουμε:
«Αρχειακά έγγραφα δείχνουν ότι ο Robert Sheldon Hart ήταν ένα άτομο που προσελκύστηκε από τον σταθμό της NKVD στη Νέα Υόρκη και καταχωρήθηκε με το ψευδώνυμο “Amur”. Στάλθηκε στο Μεξικό και του δόθηκαν οι όροι επικοινωνίας για να έρθει σε επαφή. Ποιος επικοινώνησε με τον Sheldon στο Μεξικό και του ανέθεσε το έργο, δεν γνωρίζουμε ακριβώς».
Στις 9ης Μαρτίου 1954, έχοντας πια συλληφθεί ως άνθρωπος του Μπέρια, ο Eitingon έδωσε μια κατάθεση όπου μεταξύ άλλων ανέφερε: «Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης αποκαλύφθηκε ότι ο Sheldon ήταν προδότης. Αν και άνοιξε την πόρτα της πύλης, δεν υπήρχε ούτε το αρχείο ούτε ο ίδιος ο Τρότσκι στο δωμάτιο όπου είχε φέρει τους συμμετέχοντες στην επιδρομή.
»Οταν οι επιδρομείς άνοιξαν πυρ, ο Sheldon τούς είπε ότι αν τα γνώριζε όλα αυτά, αυτός, ως Αμερικανός, δεν θα είχε συμφωνήσει ποτέ να συμμετάσχει σε αυτή την υπόθεση. Μια τέτοια συμπεριφορά χρησίμευσε ως βάση για την απόφαση να εκκαθαριστεί επί τόπου. Σκοτώθηκε από τους Μεξικανούς». («Ιστορία της Ρωσικής Υπηρεσίας Εξωτερικών Πληροφοριών – Δοκίμια», εκδόσεις «Διεθνείς Σχέσεις» – «Международные отношения», 2014, τόμος 3ος, σελ. 100-101.)
Πολλοί από τους συμμετέχοντες στην επιχείρηση του Siqueiros πιάστηκαν, και τον Οκτώβριο του 1940 συνελήφθη και ο ίδιος ο διάσημος ζωγράφος ο οποίος, αν και παραδέχτηκε ότι αυτός ήταν ο αρχηγός, αρνήθηκε πως η ομάδα του είχε στόχο τη δολοφονία του Τρότσκι. Ισχυρίστηκε πως στόχος ήταν η καταστροφή του αρχείου του Ρώσου επαναστάτη και η τρομοκράτησή του.
Η δεύτερη ομάδα
Η αποτυχία της ομάδας Siqueiros έβαλε σε σκέψεις τη Μόσχα. Τώρα πια η μόνη δυνατότητα εξόντωσης του Τρότσκι απαιτούσε τη χρησιμοποίηση της δεύτερης ομάδας υπό τον Eitingon και συγκεκριμένα τη χρησιμοποίηση του Ραμόν Μερκαντέρ στον ρόλο του δολοφόνου.
Στην αναφορά που έστειλε στη Μόσχα, στις 30 Μαΐου 1940, ο Εϊτινγκον γράφει: «α) Γνωρίζετε λεπτομερώς για την ατυχία μας από τις εφημερίδες. Μια αναφορά θα σας δοθεί όταν εγώ ή ο “Felipe” φύγουμε από τη χώρα.
β) Μέχρι στιγμής, όλοι οι άνθρωποι είναι ασφαλείς και ορισμένοι έχουν εγκαταλείψει τη χώρα.
γ) Εάν δεν υπάρχουν ειδικές επιπλοκές, σε 2-3 εβδομάδες θα αρχίσουμε να διορθώνουμε το σφάλμα, επειδή δεν έχουν εξαντληθεί όλα τα αποθέματα.
δ) Για να ολοκληρώσω την υπόθεση, χρειάζομαι άλλες 15-20 χιλιάδες [δολάρια], τα οποία πρέπει να στείλω επειγόντως.
ε) Αναλαμβάνοντας πλήρως την ευθύνη για αυτή τη φρικτή αποτυχία, είμαι έτοιμος να φύγω με το πρώτο αίτημά σας για να λάβω την τιμωρία που οφείλεται για μια τέτοια αποτυχία. 30 Μαΐου. Τομ» (στο ίδιο, σελ. 99).
Η απόφαση να γίνει δεύτερη επιχείρηση δεν ήταν εύκολη. Στην περίπτωση που και αυτή η επιχείρηση αποτύγχανε και ο δολοφόνος συλλαμβανόταν, υπήρχε κίνδυνος να διαλυθεί ολόκληρο το δίκτυο διείσδυσης των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών στις τροτσκιστικές οργανώσεις των ΗΠΑ και της Λατινικής Αμερικής. Ετσι, την απόφαση για τη δεύτερη απόπειρα την πήρε ο ίδιος ο Στάλιν.
Οπως γράφει ο Σουντοπλάτοφ, υπήρξε συνάντηση του ίδιου και του Μπέρια με τον Στάλιν στην ντάτσα του τελευταίου στο Κούντσεβο (λίγο έξω από τη Μόσχα). Στη συνάντηση εξηγήθηκαν στον Στάλιν οι κίνδυνοι κι εκείνος φέρεται να τοποθετήθηκε ως εξής:
«Η δράση ενάντια στον Τρότσκι θα σήμαινε την κατάρρευση ολόκληρου του τροτσκιστικού κινήματος. Και δεν θα χρειαστεί να ξοδέψουμε χρήματα για να πολεμήσουμε αυτούς και τις προσπάθειές τους να υπονομεύσουν την Κομιντέρν και τους δεσμούς μας με αριστερούς κύκλους στο εξωτερικό. Προχωρήστε με το εναλλακτικό σχέδιο, παρά την αποτυχία του Siqueiros, και στείλτε ένα τηλεγράφημα στον Eitingon εκφράζοντας την πλήρη εμπιστοσύνη μας» (Σουντοπλάτοφ, στο ίδιο, σελ. 119).
Η δεύτερη επιχείρηση πέτυχε, αλλά αξίζει να αναφέρουμε ορισμένες πληροφορίες γύρω από αυτήν. Ο Εϊτινγκον είχε την άποψη ότι «ενώ ο Mercader θα ήταν στη βίλα του Τρότσκι, ο ίδιος ο Eitingon, η Caridad και μια ομάδα πέντε μαχητών θα προσπαθούσαν να διαρρήξουν τη βίλα. Θα ξεκινούσε μια ανταλλαγή πυροβολισμών με τους φρουρούς, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Mercader θα ήταν σε θέση να σκοτώσει τον Τρότσκι».
Στο σχέδιο αυτό αντέδρασε ο ίδιος ο Μερκαντέρ θεωρώντας πως ήταν καλύτερο να δράσει με τον τρόπο που έδρασε. Στη συνέχεια επιλέχτηκαν όπλα για τον φόνο που δεν θα προκαλούσαν θόρυβο, όπως το πιολέ, και σχεδιάστηκαν οι υπόλοιπες λεπτομέρειες (Βλέπε Σουντοπλάτοφ, στο ίδιο, σελ. 121 κ.έ.).
Την ημέρα που έγινε η επιχείρηση, ο Eitingon και η Caridad περιμέναν μέσα σε αυτοκίνητο κοντά στο σπίτι του Τρότσκι για να διασφαλίσουν τη διαφυγή του Ραμόν Μερκαντέρ, εφόσον ο φόνος γινόταν σιωπηλά και ο δολοφόνος κατάφερνε να ξεφύγει. Τα πράγματα βέβαια εξελίχθηκαν διαφορετικά. Η επιχείρηση πέτυχε, αλλά ο δολοφόνος συνελήφθη.
Ετσι ο Eitingon και η Caridad έφυγαν από το Μεξικό για την Κούβα, όπου έμειναν ένα διάστημα. Στη συνέχεια πήγαν στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου σχεδιάστηκε η νομική υπεράσπιση του Μερκαντέρ στο Μεξικό. Στο τέλος κατέληξαν στη Μόσχα.
Ο Ραμόν Μερκαντέρ δεν αποκάλυψε ποτέ στοιχεία της επιχείρησης στις μεξικανικές αρχές. Επέμενε ώς το τέλος σταθερά στο παραμύθι του απογοητευμένου τροτσκιστή. Καταδικάστηκε σε 20 χρόνια φυλάκιση και σε όλο αυτό το διάστημα οι σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες τού παρείχαν απλόχερα στήριξη, χωρίς βεβαίως αυτό να φαίνεται. Το πραγματικό όνομά του έγινε γνωστό έξι χρόνια μετά τη σύλληψή του. Αποφυλακίστηκε στις 6 Μαΐου 1960.
Με τη βοήθεια Σοβιετικών πρακτόρων ταξίδεψε στην Κούβα και από εκεί στην ΕΣΣΔ. Στις 31 Μαΐου του ίδιου έτους έλαβε τον τίτλο «Ηρωας της Σοβιετικής Ενωσης», το παράσημο «Τάγμα του Λένιν» και το μετάλλιο του Χρυσού Αστέρα. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 πήγε να ζήσει στην Κούβα.
Στις 18 Οκτωβρίου 1978 πέθανε από καρκίνο στην Αβάνα. Αποτεφρώθηκε και η τέφρα του μεταφέρθηκε στη Μόσχα όπου θάφτηκε στο νεκροταφείο του Κούντσεβο με το όνομα Ραμόν Ιβάνοβιτς Λόπεζ. Ενα μνημείο με φωτογραφία του ανεγέρθηκε στον τάφο του, όπου ακόμα και σήμερα άνθρωποι αφήνουν λουλούδια.
* Η Ιρίνα Στρίκοβα είναι επίκουρη καθηγήτρια της Ελληνικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας
● Τη Δευτέρα το δεύτερο μέρος: «Ο… επικήδειος του Στάλιν στον Τρότσκι»
Σχόλια (0)