«Η ιδεολογία είναι αναπαράσταση της φανταστικής σχέσης των ατόμων με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξής τους», είναι ο περίφημος ορισμός που είχε δώσει ο Λουί Αλτουσέρ για την ιδεολογία. Ενα εύκολο παράδειγμα: ο νόμος για το 13ωρο στηρίζεται σε μια ιδεολογία που αναπαριστά όχι τις πραγματικές σχέσεις των εργαζομένων με τους εργοδότες τους, αλλά μια φανταστική εκδοχή αυτών των σχέσεων. Η εργασιακή σχέση δεν αναπαρίσταται ως σχέση εκμετάλλευσης, αλλά ως σχέση αμοιβαία οικειοθελούς συμφωνίας.
Κύρκος Δοξιάδης
Το σημαντικό που πρέπει να κρατήσουμε από τούτο τον ορισμό είναι ότι στην ιδεολογία πάντα υπάρχει κάποιο στοιχείο της πραγματικότητας, δεν πρόκειται για σκέτη μυθοπλασία – αλλιώς δεν θα γινόταν πιστευτή από κανέναν. Στο πιο πάνω παράδειγμα, ο εργαζόμενος έχει όντως την ελευθερία να μη δεχτεί το 13ωρο που του «προτείνει» ο εργοδότης, δεν θα πάει φυλακή αν αρνηθεί – απλώς δεν θα μπορεί να αντιμετωπίσει την ακρίβεια, δηλαδή να εξασφαλίζει τα προς το ζην. Κάτι ανάλογο ισχύει και με την ιδεολογία που αναπαριστά τις πολιτικές συνθήκες και πρακτικές. Οσο η κυβέρνηση της Δεξιάς δεν κηρύσσει στρατιωτικό νόμο (για ολόκληρη τη χώρα, όχι μόνο για το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη), η ιδεολογική αναπαράσταση του εαυτού της ως φιλελεύθερης έχει κάποια σχέση με την πραγματικότητα. Αλλο αν ο «φιλελευθερισμός» της επικεντρώνεται κυρίως στην εξυπηρέτηση της ασυδοσίας του μεγάλου κεφαλαίου.
Τα πράγματα με την ιδεολογία που αναπαριστά τους πολιτικούς φορείς της Αριστεράς είναι πιο περίπλοκα, διότι η κοινωνική πραγματικότητα που αντιστοιχεί στην Αριστερά είναι ακόμα ανύπαρκτη. Δεν είναι όπως η υπαρκτή πραγματικότητα του καπιταλισμού, που με την αφόρητα αισθητή πανταχού παρουσία του καθιστά εύληπτες τις αναπαραστάσεις των σχέσεών του με τις πολιτικές δυνάμεις που τον εκπροσωπούν. Η Αριστερά το μόνο που διαθέτει ως «δική της» πραγματικότητα είναι η ιστορία της – η ιστορία των αγώνων και των οργανώσεών της.
Οσο όμως βρισκόμαστε στο πεδίο της ιδεολογίας και όχι της κοινωνικής επιστήμης, ισχύει και για την Αριστερά πως η ιδεολογία της αναπαριστά τη φανταστική σχέση με την ιστορία της και όχι την ίδια την πραγματική της ιστορία. Χωρίς βέβαια να είναι άσχετη η μεν με τη δε, συχνά η αριστερή ιδεολογική αναπαράσταση «ξεφεύγει» από τον έλεγχο της (αριστερής) κοινωνικής επιστήμης και τείνει να οδηγεί τα αριστερά άτομα στη συγκρότηση μιας εικόνας της σχέσης τους με την ιστορία της Αριστεράς που είναι όντως φανταστική. Διατυπώνοντάς το πιο «γλαφυρά», θα έλεγα πως η ιδεολογική σχέση των αριστερών με την ιστορία της Αριστεράς είναι όπως η σχέση μας με τα φαντάσματα.
Σύμφωνα με τον σύγχρονο υλισμό, τα φαντάσματα υπάρχουν – όχι βέβαια αντικειμενικά, υπάρχουν στα όνειρά μας και στις ασυνείδητες σκέψεις μας. Και συχνά καθοδηγούν τις πράξεις μας, χωρίς να το συνειδητοποιούμε πλήρως, όπως άλλωστε κάνει η ιδεολογία σύμφωνα και με τον Αλτουσέρ. Τα φαντάσματα της ιστορίας της Αριστεράς στην Ελλάδα που «στοίχειωναν» τη σκέψη των αριστερών κατά την περίοδο του μετεμφυλιακού κράτους ήταν εκείνα της αντίστασης στη ναζιστική κατοχή και των αγώνων της Αριστεράς στα Δεκεμβριανά και στον Εμφύλιο. Φαντάσματα που εμψύχωναν και ενίσχυαν την αγωνιστικότητα που απαιτούσαν οι δύσκολες συνθήκες εκείνης της εποχής. Σε μικρότερο αλλά όχι ασήμαντο βαθμό, κάτι αντίστοιχο ίσχυε με τα φαντάσματα του αντιδικτατορικού αγώνα και τους (όποιους) φορείς της Αριστεράς κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά τη χούντα. Και στις δύο περιπτώσεις, η εμψυχωτική λειτουργία των ιδεολογικών φαντασμάτων της ιστορίας της Αριστεράς είχε ως θετικό αποτέλεσμα να διατηρηθεί η Αριστερά εν ζωή – παρά τις αντίξοες συνθήκες του αντικομμουνιστικού κράτους στην προδικτατορική Ελλάδα, και παρά την επικράτηση του δικομματισμού Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ μεταδικτατορικά.
Οπως είπαμε αρχικά, η ιδεολογία μπορεί μεν να αναπαριστά μια φανταστική σχέση αλλά αφορά μια πραγματικότητα. Εν προκειμένω, και στις δύο περιπτώσεις, η -έστω εξωραϊσμένη- πραγματικότητα ήταν εκείνη μιας Αριστεράς όντως ηρωικής και γνήσια αγωνιστικής. Τώρα, η πραγματικότητα της Αριστεράς που στοιχειώνει ως φάντασμα τη σκέψη των σύγχρονων αριστερών στην ιδεολογική αναπαράσταση της ιστορίας της είναι ο πάλαι ποτέ ισχυρός ΣΥΡΙΖΑ. Που αναγκάστηκε να συμβιβαστεί ως κυβέρνηση, που ηττήθηκε στις εκλογές, που κατόπιν αυτοκαταργήθηκε ως Αριστερά με ευθύνη κυρίως της ηγεσίας του, που συνετρίβη στις επόμενες εκλογές και που κατόπιν αυτογελοιοποιήθηκε εκλέγοντας πρόεδρό του έναν τυχοδιώκτη. Τα φαντάσματα αυτής της Αριστεράς να μας λείπουν. Αν όχι τίποτε άλλο, στον βαθμό που όντως καθοδηγούν τις πράξεις κάποιων, επιφέρουν ολέθρια αποτελέσματα σε μια ήδη σχεδόν αποτελειωμένη Αριστερά.
Oμότιμος καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/489216_fantasmata-toy-ishyroy-syriza
Σχόλια (0)