Πόλεμος, εθνικισμός, ιμπεριαλισμός και Αριστερά: Τότε και τώρα

100 χρόνια από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου

Η συ­μπλή­ρω­ση των 100 χρό­νων από το με­γά­λο σφα­γείο του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου θα μπο­ρού­σε να απο­τε­λέ­σει ευ­και­ρία για μια σο­βα­ρή συ­ζή­τη­ση για τα ζη­τή­μα­τα του ιμπε­ρια­λι­σμού, του εθνι­κι­σμού και του πο­λέ­μου στην Αρι­στε­ρά. Όχι μόνο γιατί απο­τέ­λε­σε μια κο­ρυ­φαία ιστο­ρι­κή δο­κι­μα­σία σε αυτά τα ζη­τή­μα­τα, αλλά και γιατί ο τρό­πος του τερ­μα­τι­σμού του (σε με­γά­λο βαθμό έργο των επα­να­στά­σε­ων στη Ρωσία και τη Γερ­μα­νία) έδωσε κο­ρυ­φαί­ες απα­ντή­σεις.

Πάνος Πέτρου

Αντί αυτού, τον τόνο στους εορ­τα­σμούς έδω­σαν οι αστι­κές ηγε­σί­ες. Η λήξη του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου υπήρ­ξε πά­ντο­τε βο­λι­κή για να στα­λεί ένα μή­νυ­μα αστι­κής «συ­να­δέλ­φω­σης». Είναι ένας πό­λε­μος που τα σχο­λι­κά βι­βλία ιστο­ρί­ας και οι επί­ση­μες κρα­τι­κές προ­πα­γάν­δες αδυ­να­τούν να προ­σαρ­μό­σουν σε μια «πα­τριω­τι­κή» αφή­γη­ση «καλού πο­λέ­μου» (σε αντί­θε­ση με τον Β΄ Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο, όπου αξιο­ποιεί­ται «η ήττα του να­ζι­σμού»). Οπότε τα αστι­κά επι­τε­λεία αξιο­ποιούν τη λήξη του ως κο­ρυ­φαίο γε­γο­νός για να ανα­δεί­ξουν μια δική τους εκ­δο­χή της ιστο­ρί­ας. Να ισχυ­ρι­στούν ότι ο Α΄ Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος ήταν ένας «πα­ρα­λο­γι­σμός» που ανή­κει σε ένα σκο­τει­νό ευ­ρω­παϊ­κό πα­ρελ­θόν, από το οποίο έχου­με πλέον ξε­φύ­γει ορι­στι­κά, χάρη στο «αό­ρα­το χέρι της αγο­ράς», τους δια­κρα­τι­κούς θε­σμούς τύπου Ενω­μέ­νης Ευ­ρώ­πης και τους φω­τι­σμέ­νους σύγ­χρο­νους αστούς δη­μο­κρά­τες πο­λι­τι­κούς.

Αυτό το σύγ­χρο­νο κα­πι­τα­λι­στι­κό πλαί­σιο, μας λένε, εγ­γυά­ται την ει­ρή­νη. Όμως τα ίδια πε­ρί­που λέ­γο­νταν και γρά­φο­νταν τα χρό­νια πριν το… 1914, όταν και τότε ένας «Με­γά­λος Πό­λε­μος» πα­ρου­σια­ζό­ταν ως «πα­ρα­λο­γι­σμός», με δε­δο­μέ­νη «τη διε­θνο­ποί­η­ση του εμπο­ρί­ου και της πα­ρα­γω­γής, την «οι­κο­νο­μι­κή αλ­λη­λε­ξάρ­τη­ση των εθνών» κ.ο.κ. Ίσχυαν όλα αυτά τότε. Αλλά δεν απέ­τρε­ψαν το άνοιγ­μα των πυλών του τρε­λο­κο­μεί­ου, όταν οι εθνι­κοί αντα­γω­νι­σμοί έφτα­σαν σε ορια­κό ση­μείο. Ισχύ­ουν πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο σή­με­ρα, θα επι­ση­μά­νει κά­ποιος. Και θα έχει δίκιο. Αυτή η όψη της πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νης πραγ­μα­τι­κό­τη­τας είναι αλή­θεια ότι δη­μιουρ­γεί δεύ­τε­ρες και τρί­τες σκέ­ψεις στα επι­τε­λεία π.χ. στην Ουά­σινγ­κτον ή το Πε­κί­νο για το πόσο εύ­κο­λα αξί­ζει να με­τα­τρέ­ψουν τον «ψυχρό» αντα­γω­νι­σμό τους σε «θερμό». Αλλά μήπως δεν ζούμε σή­με­ρα σε μια εποχή που οι εθνι­κοί αντα­γω­νι­σμοί αυ­ξά­νο­νται στο βαθμό που τί­θε­ται υπό –κα­πι­τα­λι­στι­κή– αμ­φι­σβή­τη­ση το «πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νο» πλαί­σιο από όσους αι­σθά­νο­νται πλέον να ασφυ­κτιούν σε αυτό;

Η φε­τι­νή επέ­τειος ση­μα­δεύ­τη­κε από την έντα­ση με­τα­ξύ Μα­κρόν και Τραμπ. Όχι άδικα, και αυτό φω­τί­ζει τη διε­θνή κα­τά­στα­ση. Ακόμα και ως συμ­βο­λι­σμός είναι απο­κα­λυ­πτι­κός: Για πρώτη ίσως φορά, οι εορ­τα­σμοί δεν κα­τά­φε­ραν να στεί­λουν το πα­ρα­δο­σια­κό υπο­κρι­τι­κό μή­νυ­μα «αστι­κής συ­να­δέλ­φω­σης»για το οποίο γί­νο­νται. Η επέ­τειος της λήξης του Με­γά­λου Πο­λέ­μου με­τα­τρά­πη­κε σε αφορ­μή να δια­σταυ­ρώ­σουν δη­μό­σια τα ξίφη τους δύο ηγέ­τες με­γά­λων δυ­νά­με­ων πάνω σε ζη­τή­μα­τα πα­τριω­τι­σμού και εθνι­κι­σμού, φτά­νο­ντας ακόμα και σε μπη­χτές για τους προη­γού­με­νους Πα­γκό­σμιους Πο­λέ­μους και τον ρόλο ή το αξιό­μα­χο του κα­θε­νός! Λοι­πόν δεν ξέρω αν το προ­σέ­ξα­τε, αλλά εί­μα­στε μια ωραία ατμό­σφαι­ρα…

Πέρα από τον συμ­βο­λι­σμό, υπήρ­ξε και πο­λι­τι­κή ουσία που αφορά τη συ­ζή­τη­ση για τον κα­πι­τα­λι­σμό, τον ιμπε­ρια­λι­σμό, τον εθνι­κι­σμό και τον πό­λε­μο, τότε και τώρα.

Ο Εμα­νου­έλ Μα­κρόν επι­χει­ρεί να χτί­σει την πο­λι­τι­κή του κα­ριέ­ρα ως υπε­ρα­σπι­στής του –μέχρι χθες– κυ­ρί­αρ­χου αστι­κού αφη­γή­μα­τος. Ευ­ρω­παϊ­στής, φω­τι­σμέ­νος δη­μο­κρά­της, άν­θρω­πος των αγο­ρών που θέλει να πεί­σει ότι ο νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρος πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νος κα­πι­τα­λι­σμός, που πρε­σβεύ­ει, είναι η απά­ντη­ση στην άνοδο του εθνι­κι­σμού, η εγ­γύ­η­ση της ει­ρή­νης. Εξα­πο­λύ­ει «αντι­φα­σι­στι­κούς» μύ­δρους ενά­ντια στην «εθνι­κι­στι­κή γάγ­γραι­να», για να πεί­σει ότι το παλιό στά­τους κβο, που τρί­ζει, είναι αυτό πίσω από το οποίο πρέ­πει να οχυ­ρω­θού­με, για να απο­τρα­πούν τα χει­ρό­τε­ρα. Μια πολύ δη­μο­φι­λής άποψη στη διάρ­κεια του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου και κυ­ρί­ως μετά τη λήξη του, σε εκεί­νη τη με­ρί­δα της τότε Αρι­στε­ράς που οι­κο­δό­μη­σε τη Δη­μο­κρα­τία της Βαϊ­μά­ρης. Η συ­νέ­χεια γνω­στή…

Ο Ντό­ναλντ Τραμπ χτί­ζει την πο­λι­τι­κή του κα­ριέ­ρα ως εκ­φρα­στής του νέου αστι­κού ρεύ­μα­τος. Εθνι­κι­στής, «αι­ρε­τι­κός» οι­κο­νο­μι­κά, πρό­θυ­μος να πάει κό­ντρα στις «συ­νή­θεις πρα­κτι­κές» πο­λι­τι­κά, δι­πλω­μα­τι­κά και στρα­τιω­τι­κά, επι­χει­ρεί να πεί­σει ότι το μέλ­λον και η ευ­η­με­ρία ανή­κουν σ’ εκεί­να τα έθνη που θα βά­λουν τον εαυτό τους «Πρώτο». Εξα­πο­λύ­ει μύ­δρους ενά­ντια στον κο­σμο­πο­λι­τι­σμό που δια­βρώ­νει τις «πα­ρα­δο­σια­κές αξίες» και το πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νο πλαί­σιο, που «εξα­να­γκά­ζει» τις ΗΠΑ να συν­δια­λέ­γο­νται και να παίρ­νουν υπόψη τις ανη­συ­χί­ες «εχθρών», «αχά­ρι­στων συμ­μά­χων», και «ασή­μα­ντων εθνών». Πίσω από το ισχυ­ρό έθνος-κρά­τος θα πρέ­πει να οχυ­ρω­θού­με, για να στα­μα­τή­σει ο κα­τή­φο­ρος της κρί­σης. Μια άποψη πιο μειο­ψη­φι­κή στον αστι­κό κόσμο, που είναι ακόμα υπό δια­μόρ­φω­ση, αλλά δεν είναι κα­θό­λου απο­μο­νω­μέ­νη, όπως απο­τυ­πώ­νε­ται από τη διε­θνή άνοδο της ακρο­δε­ξιάς, που και τότε αγκα­λιά­στη­κε από τους «ανι­κα­νο­ποί­η­τους» από τη με­τα­πο­λε­μι­κή διευ­θέ­τη­ση, που και τότε υπο­τί­θε­ται ότι έβαζε τέλος στους πο­λέ­μους…

Μια πολύ μι­κρό­τε­ρη εί­δη­ση, αλλά με ισχυ­ρή συμ­βο­λι­κή αξία για την εποχή που ζούμε είναι ότι­στο κλίμα της φε­τι­νής επε­τεί­ου λήξης του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου και στην Ιτα­λία του Σαλ­βί­νι, η φα­σι­στι­κή Κάζα Πά­ου­ντε­πέ­λε­ξε να ορ­γα­νώ­σει πα­νε­θνι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση στο Τριέ­στε: την ιστο­ρι­κά πο­λυ­ε­θνι­κή πόλη που πα­ρα­χω­ρή­θη­κε από τους νι­κη­τές του πο­λέ­μου­στην Ιτα­λία και «ιτα­λο­ποι­ή­θη­κε» βίαια(με τους με­λα­νο­χί­τω­νες να παί­ζουν ση­μα­ντι­κό ρόλο σ’ αυτό). Ευ­τυ­χώς, η υπερ­με­γέ­θης αντι­φα­σι­στι­κή δια­δή­λω­ση που αντι­πα­ρα­τέ­θη­κε στους φα­σί­στες, θύ­μι­σε μια άλλη ιστο­ρι­κή εμπει­ρία: Κι­νη­το­ποι­ή­θη­καν από κοι­νού αντι­φα­σί­στες από την Ιτα­λία, τη Σλο­βε­νία και την Κρο­α­τία, θυ­μί­ζο­ντας τον συ­ντο­νι­σμό Ιτα­λών και Γιου­γκο­σλά­βων παρ­τι­ζά­νων, που απε­λευ­θέ­ρω­σαν την πόλη το 1945.

Σε αυτό το τοπίο, και στις ανα­λο­γί­ες του με το πα­ρελ­θόν, οφεί­λει να στα­θεί πο­λι­τι­κά η Αρι­στε­ρά, αντλώ­ντας πείρα από το πα­ρελ­θόν. Μια σειρά σύγ­χρο­νες θε­ω­ρί­ες για τον ιμπε­ρια­λι­σμό, που μι­λούν είτε για την «Αυ­το­κρα­το­ρία» (Νέ­γκρι, Χαρντ)όπου έχει εξα­λει­φθεί ο ρόλος των εθνών-κρα­τών και οι εθνι­κοί αντα­γω­νι­σμοί, είτε για τον «αμε­ρι­κά­νι­κο υπερ-ιμπε­ρια­λι­σμό» (Πά­νιτς) όπου δεν υπάρ­χουν πλέον άλλα κέ­ντρα κα­πι­τα­λι­στι­κής εξου­σί­ας που να αντα­γω­νί­ζο­νται για επιρ­ροή και το αμε­ρι­κα­νι­κό έθνος-κρά­τος ελέγ­χει τα πάντα, δυ­σκο­λεύ­ο­νται να εξη­γή­σουν όσα ζούμε: τους εμπο­ρι­κούς πο­λέ­μους, την κρίση συ­νο­χής της ΕΕ, τις πε­ρι­φε­ρεια­κές απει­θαρ­χί­ες, την άνοδο της Κίνας και της Ρω­σί­ας κ.ο.κ. Επί­σης δεν είναι τόσο σύγ­χρο­νες, καθώς θυ­μί­ζουν πα­ραλ­λα­γέ­ςτου «υπερ-ιμπε­ρια­λι­σμού» του­Καρλ­Κά­ου­τσκι. Για τον οποίο ο Λένιν δεν είχε έν­στα­ση στο «να συ­ζη­τη­θεί αφη­ρη­μέ­να» ως δυ­να­τό­τη­τα, αλλά είχε σο­βα­ρή έν­στα­ση στο ότι κα­τέ­λη­γε να αφο­πλί­ζει­τα άμεσα πο­λι­τι­κά κα­θή­κο­ντα. Στο σύγ­χρο­νο κόσμο, όπου μετά το σύ­ντο­μο διάλ­λει­μα της Pax Americana ανα­δύ­ε­ται μια «ασύμ­με­τρη πο­λυ­πο­λι­κό­τη­τα», μπο­ρεί να μας αφο­πλί­σει πο­λι­τι­κά είτε μια τάση «επα­νά­παυ­σης» στη δυ­να­τό­τη­τα αστι­κής ει­ρή­νης, είτε μια τάση που συγ­χέ­ει τον αντι­ι­μπε­ρια­λι­σμό με τον αντια­με­ρι­κα­νι­σμό.

Η επι­μο­νή στον ιμπε­ρια­λι­στι­κό χα­ρα­κτή­ρα του σύγ­χρο­νου κα­πι­τα­λι­σμού, δη­λα­δή η επι­μο­νή στον αντι­κα­πι­τα­λι­σμό ως μο­να­δι­κή πο­λι­τι­κή ει­ρή­νης και συ­να­δέλ­φω­σης, πα­ρα­μέ­νει πο­λύ­τι­μη απέ­να­ντι στα ιδε­ο­λο­γή­μα­τα του Μα­κρόν. Ανα­ντι­κα­τά­στα­τη είναι επί­σης η επι­μο­νή στον αντι-εθνι­κι­σμό και τον αντι­μι­λι­τα­ρι­σμό στο πεδίο στο οποίο πε­ρι­γρά­ψα­με, με την άνοδο της ακρο­δε­ξιάς και την έντα­ση των εθνι­κών αντα­γω­νι­σμών. Και εκεί η ιστο­ρι­κή εμπει­ρία είναι χρή­σι­μη. Ο Καρλ Ε. Σόρ­σκε στην εξαι­ρε­τι­κή ιστο­ρία του για το SPD(«1905-1917: Η εξέ­λι­ξη του με­γά­λου σχί­σμα­τος») γρά­φει πώς τον Αύ­γου­στο του 1914 επι­λύ­θη­κε με δρα­μα­τι­κό τρόπο η αντί­φα­ση που κου­βα­λού­σε το κόμμα, στο οποίο αντα­γω­νί­ζο­νταν δύο συν­θή­μα­τα. Το ιδρυ­τι­κό σύν­θη­μα που έλεγε «γι’ αυτό το σύ­στη­μα, ούτε ένας άντρας, ούτε μια πένα» αντι­κα­τα­στά­θη­κε ορι­στι­κά από εκεί­νο που το συ­νό­δευε μετά το 1907 (όταν ένα «εθνι­κό θέμα» πίεσε για πρώτη φορά το SPD) κι έλεγε «Την ώρα του κιν­δύ­νου, δεν θα αφή­σου­με την πα­τρί­δα σε δυ­σκο­λί­ες».

Όσοι δεν είχαν εκ­παι­δευ­τεί στην αδιάλ­λα­κτη μάχη ενά­ντια στον εθνι­κι­σμό (όπως ο Λί­μπ­κνε­χτ με το πλού­σιο πα­ρελ­θόν αντι­μι­λι­τα­ρι­στι­κής πα­ρέμ­βα­σης στη νε­ο­λαία), πα­ρα­σύρ­θη­καν την κρί­σι­μη στιγ­μή από τη γε­νι­κευ­μέ­νη πα­τριω­τι­κή ευ­φο­ρία και την ασφυ­κτι­κή πίεση του κρά­τους, βρί­σκο­ντας πει­στι­κούς λό­γους να δι­καιο­λο­γη­θούν στους εαυ­τούς τους («ενά­ντια στον δε­σπο­τι­σμό του Τσά­ρου» οι μεν, «ενά­ντια στον μι­λι­τα­ρι­σμό του Κάι­ζερ» οι δε).

Στο σύγ­χρο­νο κόσμο, στον Μα­κρόν ανα­λαμ­βά­νει να απα­ντή­σει ο ακρο­δε­ξιός Πατ Μπιου­κά­ναν, γρά­φο­ντας δι­θυ­ραμ­βι­κά: «Ένας εθνι­κι­σμός, που οι λαοί τους τον θε­ω­ρούν βα­θύ­τα­τα πα­τριω­τι­κό, έχει θριαμ­βεύ­σει στην Πο­λω­νία και στην Ουγ­γα­ρία και κερ­δί­ζει έδα­φος ακόμη και στη Γερ­μα­νία.Οι ηγέ­τες των τριών με­γα­λύ­τε­ρων στρα­τιω­τι­κών δυ­νά­με­ων –Τραμπ στις ΗΠΑ, Ξι Ζιν­πίνγκ στην Κίνα και Πού­τιν στη Ρωσία– είναι όλοι εθνι­κι­στές.Στη Γαλ­λία, μια δη­μο­σκό­πη­ση την πε­ρα­σμέ­νη εβδο­μά­δα έδει­ξε ότι το κόμμα της Μαρίν Λε Πεν, Εθνι­κός Συ­να­γερ­μός (όπως με­το­νο­μά­στη­κε), έχει ξε­πε­ρά­σει το κόμμα του Μα­κρόν σε προ­τί­μη­ση για τις Ευ­ρω­ε­κλο­γές».

Σε αυτόν τον κόσμο, δεν χω­ρά­ει το πα­ρα­μι­κρό πε­ρι­θώ­ριο για αλ­λη­θώ­ρι­σμα σε έναν κά­ποιο δε­ξιό-λαϊ­κι­στι­κό «αντι­γκλο­μπα­λι­σμό», που απο­τε­λεί τάχα δευ­τε­ρεύ­ο­ντα(;) αντί­πα­λο(;;) σε σχέση με την «πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση» ή την «ευ­ρω­γρα­φειο­κρα­τία». Ούτε σε επί­πε­δο σχέ­σε­ων, ούτε σε επί­πε­δο «υιο­θέ­τη­σης» κι ανα­πα­ρα­γω­γής της ρη­το­ρι­κής του. Η σύγ­χυ­ση του Λίνκε απέ­να­ντι στην άνοδο της AfD στη Γερ­μα­νία, η κα­τα­θλι­πτι­κή συ­ζή­τη­ση για το Brexit στη Βρε­τα­νία, η προ­σχώ­ρη­ση διά­φο­ρων «αντι­γκλο­μπα­λι­στών» στο στρα­τό­πε­δο της Λεπέν στη Γαλ­λία, η κα­τά­λη­ξη διά­φο­ρων «αρι­στε­ρό­στρο­φων» Πε­ντά­στε­ρων σε σιω­πη­λούς βα­στά­ζους του Σαλ­βί­νι στην Ιτα­λία φτά­νουν και πε­ρισ­σεύ­ουν ως προει­δο­ποι­ή­σεις…

Ο αντι­ι­μπε­ρια­λι­σμός, ο αντιε­θνι­κι­σμός και ο αντι­μι­λι­τα­ρι­σμός είναι αδιάρ­ρη­κτα ενω­μέ­να στοι­χεία της ανα­γκαί­ας σή­με­ρα αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής στρα­τη­γι­κής, ως μο­να­δι­κής διε­ξό­δου ανά­με­σα στη Σκύλ­λα και τη Χά­ρυ­βδη, όπως έδει­ξαν εκεί­νοι κι εκεί­νες που μπό­ρε­σαν να τερ­μα­τί­σουν το σφα­γείο του πο­λέ­μου και να ανοί­ξουν δρό­μους σο­σια­λι­στι­κής απε­λευ­θέ­ρω­σης…

ΥΓ: Με αυτή την έν­νοια, το άρθρο του Μπιου­κά­ναν δεν είναι «αμ­φι­λε­γό­με­νο», με το οποίο μια αρι­στε­ρή ιστο­σε­λί­δα όπως η Iskra «δεν συμ­φω­νεί σε όλα», αλλά μπο­ρεί να το ανα­δη­μο­σιεύ­ει, γιατί «μα­στι­γώ­νει τον Μα­κρόν!». Υπάρ­χουν πολ­λοί άξιοι σύ­ντρο­φοι διε­θνώς που έχουν εντο­πί­σει «τις νέες διαι­ρέ­σεις, τις νέες αντι­λή­ψεις και τις αβυσ­σα­λέ­ες συ­γκρού­σεις που ση­μειώ­νο­νται στην άλ­λο­τε “ενιαία Δύση”». Δεν πε­ρι­μέ­νει τις ακρο­δε­ξιές πα­πα­ρο­λο­γί­ες του Μπιου­κά­ναν για την έν­δο­ξη πα­ρά­δο­ση του αμε­ρι­κα­νι­κού εθνι­κι­σμού-πα­τριω­τι­σμού ο κό­σμος μας για να ενη­με­ρω­θεί…

rproject.gr/