1989: Συνέπειες, συμπεράσματα, προοπτικές

Η πτώση του τείχους και η αρχή της κατάρρευσης του κρατικού καπιταλισμού

Το 1989 υπήρ­ξε ένας «τρο­με­ρός» χρό­νος. Από αυ­τούς που δη­μιουρ­γούν βαθιά ση­μά­δια στην ιστο­ρία κι έχουν συ­νέ­πειες. Που για να ξε­πε­ρα­στούν, θα χρεια­στούν δια­δο­χι­κά «με­γά­λα γε­γο­νό­τα» και προ­σπά­θειες εκα­τομ­μυ­ρί­ων αν­θρώ­πων σε ολό­κλη­ρο τον κόσμο.

Οι αλ­λα­γές που είχαν αρ­χί­σει στην ΕΣΣΔ το 1985, με την ανά­δει­ξη του Μι­χα­ήλ Γκορ­μπα­τσόφ στη θέση του γε­νι­κού γραμ­μα­τέα του ΚΚΣΕ, επι­τα­χύν­θη­καν ρα­γδαία. Έγινε φα­νε­ρό ότι το «κέ­ντρο» του ΚΚΣΕ έχανε πλέον τον έλεγ­χο πάνω στις πο­λι­τι­κές και οι­κο­νο­μι­κές «με­ταρ­ρυθ­μί­σεις» της Γκλασ­νόστ και της Πε­ρε­στρόι­κα, ενώ οι εξε­λί­ξεις έπαιρ­ναν την κα­τεύ­θυν­ση που ολο­κλη­ρώ­θη­κε στις 26 Ια­νουα­ρί­ου του 1991 με τη διά­λυ­ση της ΕΣΣΔ, την αυ­το­νό­μη­ση των χω­ρών-«δο­ρυ­φό­ρων» της στην Ανα­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη και τη γρή­γο­ρη στρο­φή τους προς τη Δύση.

Αντώνης Νταβανέλος

Σε αυτή την πο­ρεία κα­τάρ­ρευ­σης, οι δυ­νά­μεις του πα­λιού κα­θε­στώ­τος δεν αντέ­τα­ξαν την πα­ρα­μι­κρή αντί­στα­ση. Ούτε ένα με­γά­λο ερ­γο­στά­σιο, ούτε κά­ποια ση­μα­ντι­κή με­ρί­δα της δια­νό­η­σης, ούτε ένα υπο­λο­γί­σι­μο τμήμα του στρα­τού και των κρα­τι­κών μη­χα­νι­σμών, δεν κι­νή­θη­κε για να υπε­ρα­σπί­σει αυτό που κά­πο­τε πα­ρου­σια­ζό­ταν ως «υπαρ­κτός σο­σια­λι­σμός». Αντί­θε­τα, η με­γά­λη μάζα των κομ­μα­τι­κών και κρα­τι­κών γρα­φειο­κρα­τιών ορ­γά­νω­νε ολο­φά­νε­ρα αυτή τη στρο­φή, με­τα­τρε­πό­ταν τα­χύ­τα­τα από «συλ­λο­γι­κός ιδιο­κτή­της» των μέσων πα­ρα­γω­γής και του κρά­τους, από τη δια­βό­η­τη «νο­μεν­κλα­τού­ρα» της επο­χής από τον Στά­λιν και μετά, στους εξα­το­μι­κο­ποι­η­μέ­νους κα­πι­τα­λι­στές του άγριου νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού που εγκα­τα­στά­θη­κε στην ΕΣΣΔ και σε όλη την πε­ριο­χή της κά­πο­τε κρα­ταιάς ΚΟ­ΜΕ­ΚΟΝ.

Στη βάση της κοι­νω­νί­ας, με­γά­λα τμή­μα­τα της ερ­γα­τι­κής τάξης και των λαϊ­κών δυ­νά­με­ων κι­νη­το­ποιού­νταν για να επι­τα­χύ­νουν την κα­τάρ­ρευ­ση. Ήταν η συ­νέ­χεια των ερ­γα­τι­κών εξε­γέρ­σε­ων και των συ­κο­φα­ντη­μέ­νων λαϊ­κών αγώ­νων, που είχαν συ­ντα­ρά­ξει την εσω­τε­ρι­κή πο­λι­τι­κή ζωή στις κοι­νω­νί­ες της Ανα­το­λι­κής Ευ­ρώ­πης, ήδη από το 1953.

Όπως εμείς στη Δύση εί­χα­με αυ­τα­πά­τες για τη φύση του «σο­σια­λι­σμού» στην Ανα­το­λή, έτσι κι αυτοί στην Ανα­το­λή είχαν αυ­τα­πά­τες για τη «δη­μο­κρα­τία» στη Δύση. Έχα­σαν τον έλεγ­χο των αγώ­νων τους, που πέ­ρα­σε στα χέρια πο­λι­τι­κών δυ­νά­με­ων που υπο­στή­ρι­ξαν την επέ­κτα­ση του νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρου κα­πι­τα­λι­σμού στην Ανα­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη.

Οι συ­νέ­πειες στη Δύση ήταν τε­ρά­στιες. Ο νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρος κα­πι­τα­λι­σμός, στην πε­ρί­ο­δο που είχαν εγκαι­νιά­σει ο Ρί­γκαν και η Θά­τσερ, έβρι­σκε νέα ορμή στη δε­κα­ε­τία του ’90 μέσω της δυ­να­τό­τη­τας εξά­πλω­σης στην Ανα­το­λή. Τα με­γά­λα ρε­φορ­μι­στι­κά ερ­γα­τι­κά κόμ­μα­τα στη Δύση συ­γκλο­νί­στη­καν. Τα μα­ζι­κά ΚΚ, που είχαν παί­ξει κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο στις με­τα­πο­λε­μι­κές εξε­λί­ξεις, μπή­καν σε μια πο­ρεία είτε αυ­το­διά­λυ­σης (Ιτα­λία, Ισπα­νία κλπ), είτε συρ­ρί­κνω­σης (Γαλ­λία). Τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα βρή­καν το άλ­λο­θι για να επι­τα­χύ­νουν δρα­μα­τι­κά τη σο­σιαλ­φι­λε­λεύ­θε­ρη με­τάλ­λα­ξή τους. Σε μια πε­ρί­ο­δο όπου το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα ήδη πιε­ζό­ταν από τη νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη κα­πι­τα­λι­στι­κή ανα­διάρ­θρω­ση και επι­θε­τι­κό­τη­τα, σε μια πε­ρί­ο­δο όπου οι δυ­νά­μεις της μετά το 1968 διε­θνούς επα­να­στα­τι­κής Αρι­στε­ράς δεν ήταν επαρ­κείς ούτε πο­σο­τι­κά ούτε ποιο­τι­κά για να ανα­λά­βουν το κα­θή­κον της ορ­γά­νω­σης των ερ­γα­τι­κών αγώ­νων, η δια­λυ­τι­κή υπο­χώ­ρη­ση των μα­ζι­κών ρε­φορ­μι­στι­κών κομ­μά­των με­τα­τρά­πη­κε σε κρίση και υπο­χώ­ρη­ση της ερ­γα­τι­κής αντί­στα­σης.

Δεν αφο­ρού­σε μόνο τους αγώ­νες, αλλά και το πεδίο των ιδεών. Η κα­τάρ­ρευ­ση του στα­λι­νι­σμού (γιατί αυτό είναι το «1989») θα μπο­ρού­σε, σε τε­λευ­ταία ανά­λυ­ση, να είναι ένα βαθιά απε­λευ­θε­ρω­τι­κό γε­γο­νός. Για δε­κα­ε­τί­ες αυτό το γε­γο­νός απο­τε­λού­σε την προ­ϋ­πό­θε­ση για μια δη­μιουρ­γι­κή ανα­γέν­νη­ση του επα­να­στα­τι­κού μαρ­ξι­σμού, για μια επα­να­σύν­δε­ση της αυ­θε­ντι­κά μαρ­ξι­στι­κής στρα­τη­γι­κής με τις πλα­τιές ερ­γα­τι­κές και λαϊ­κές πρω­το­πο­ρί­ες, όπως είχε γίνει στα χρό­νια γύρω από το 1917.

Όμως, επί­σης, για δε­κα­ε­τί­ες οι πα­νί­σχυ­ροι μη­χα­νι­σμοί των μα­ζι­κών ΚΚ στη Δύση υπο­στή­ρι­ζαν στο εσω­τε­ρι­κό του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος ότι το αυ­θε­ντι­κό «παιδί» του 1917 ήταν ο «υπαρ­κτός σο­σια­λι­σμός» στην ΕΣΣΔ. Σε αυτό συμ­φω­νού­σαν οι κα­θε­στω­τι­κές κα­πι­τα­λι­στι­κές δυ­νά­μεις, αλλά και τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα, που όρι­ζαν τον στα­λι­νι­σμό ως βο­λι­κό αντί­πα­λό τους. Οι μι­κρές δυ­νά­μεις της επα­να­στα­τι­κής Αρι­στε­ράς, πα­ρό­λη τη ση­μα­ντι­κή ενί­σχυ­σή τους μετά το διε­θνές 1968 και παρά τη «ρωγμή» που είχε ανοί­ξει η δια­φο­ρο­ποί­η­ση της Κίνας του Μάο και οι κρι­τι­κές των αντι­ι­μπε­ρια­λι­στι­κών κι­νη­μά­των, δεν αρ­κού­σαν για να αντι­στρέ­ψουν την κα­τά­στα­ση. Προ­σέ­φε­ραν πο­λύ­τι­μες υπη­ρε­σί­ες, ει­δι­κά οι δυ­νά­μεις του τρο­τσκι­στι­κού ρεύ­μα­τος, που θύ­μι­ζαν τις ανα­τρο­πές στη δε­κα­ε­τία του ’30, την αντί­στα­ση και το τρα­γι­κό τέλος της πλειο­ψη­φί­ας των στε­λε­χών του μπολ­σε­βι­κι­σμού του ’17. Όμως πα­ρέ­με­ναν μειο­ψη­φι­κές.

Μετά το 1989 η ιδε­ο­λο­γι­κή επί­θε­ση των κα­θε­στω­τι­κών δυ­νά­με­ων, με την ενί­σχυ­ση της σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, έγινε κα­ται­γι­στι­κή. Το σύν­θη­μα για το «τέλος της ιστο­ρί­ας» υπο­στη­ρί­χθη­κε από εκα­το­ντά­δες βι­βλία, χι­λιά­δες συ­νέ­δρια, εκα­τομ­μύ­ρια άρ­θρων στο «με­γά­λο» Τύπο. Με στόχο να πεί­σουν τις μάζες ότι οι επα­να­στά­σεις δεν είναι μόνο ανώ­φε­λες, αλλά και επι­κίν­δυ­νες: οδη­γούν, τάχα αντι­κει­με­νι­κά, σε δι­κτα­το­ρι­κά εκ­με­ταλ­λευ­τι­κά κα­θε­στώ­τα. Σε πολ­λές χώρες, ει­δι­κά στο «κέ­ντρο» του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος, αυτή η κα­μπά­νια είχε απο­τε­λέ­σμα­τα. Που εκ­δη­λώ­νο­νταν πο­λι­τι­κά με την ισχύ του δόγ­μα­τος ΤΙΝΑ («Δεν Υπάρ­χει Εναλ­λα­κτι­κή») απέ­να­ντι στην εναλ­λα­γή των δε­ξιών και σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κών κομ­μά­των στην κυ­βερ­νη­τι­κή εξου­σία, με μια κα­τα­θλι­πτι­κή σύ­γκλι­ση υπέρ των νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρων αντι­με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων που υπα­γό­ρευε το κε­φά­λαιο.

Ήταν αυτό που μας καλεί να ανα­γνω­ρί­σου­με ο Ντα­νιέλ Μπεν­σα­ΐντ: «μια στρα­τη­γι­κή ήττα».

Ασφα­λώς όχι ορι­στι­κή, όχι ιστο­ρι­κή. Ο «τυ­φλο­πό­ντι­κας» της ερ­γα­τι­κής αντί­στα­σης εξα­κο­λου­θού­σε να σκά­βει στο υπέ­δα­φος. Από τα μέσα της δε­κα­ε­τί­ας του ’90 ο με­γά­λος απερ­για­κός χει­μώ­νας στη Γαλ­λία εγκαι­νί­α­ζε την πε­ρί­ο­δο της κλι­μά­κω­σης της πάλης ενά­ντια στον νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό, για να πάρει λίγο αρ­γό­τε­ρα τη σκυ­τά­λη το με­γά­λο διε­θνές κί­νη­μα ενά­ντια στη νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη κα­πι­τα­λι­στι­κή πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση, με το Σιάτλ, τη Γέ­νο­βα, τη Φλω­ρε­ντία, τις με­γά­λες αντι­πο­λε­μι­κές κι­νη­το­ποι­ή­σεις της πρώ­της δε­κα­ε­τί­ας του 21ου αιώνα. Με το σύν­θη­μα «Ένας άλλος κό­σμος είναι εφι­κτός!».

Τα με­γά­λα γε­γο­νό­τα που ακο­λού­θη­σαν, με τους αγώ­νες στη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή, τις αρα­βι­κές εξε­γέρ­σεις, την ερ­γα­τι­κή-λαϊ­κή αντί­στα­ση στη νότια Ευ­ρώ­πη κατά το ξέ­σπα­σμα της κρί­σης του 2008 κ.ο.κ. είναι τμή­μα­τα της κο­λοσ­σιαί­ας προ­σπά­θειας για να βγει το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα και η πα­γκό­σμια Αρι­στε­ρά από τον βάλτο που τη βύ­θι­σε η κρίση/κα­τάρ­ρευ­ση του στα­λι­νι­σμού. Οι αγώ­νες και οι δε­μέ­νες με αυ­τούς πο­λι­τι­κές ανα­τρο­πές είναι ανα­ντι­κα­τά­στα­τες προ­ϋ­πο­θέ­σεις γι’ αυτή την «έξοδο».

Όχι όμως και οι μο­να­δι­κές. Τριά­ντα χρό­νια μετά το σει­σμό του 1989, οι αντι­πα­ρα­θέ­σεις σχε­τι­κά με τα συ­μπε­ρά­σμα­τα που πρέ­πει να βγά­λει η Αρι­στε­ρά, πα­ρα­μέ­νουν κρί­σι­μες. Το να κα­τα­λά­βου­με πα­ρα­μέ­νει ένα κα­θή­κον ση­μα­ντι­κό.

 

Κρα­τι­κός κα­πι­τα­λι­σμός

Στη με­τε­πα­να­στα­τι­κή Ρωσία μέχρι το 1928-1929 το ζή­τη­μα της εξου­σί­ας είχε απα­ντη­θεί με ένα συ­γκε­κρι­μέ­νο τρόπο. Τα σο­βιέτ είχαν με­τα­τρα­πεί σε ει­κο­νι­κές σκιές. Όλη η εξου­σία είχε με­τα­φερ­θεί στα χέρια της κομ­μα­τι­κής γρα­φειο­κρα­τί­ας, που συ­νε­νω­νό­ταν τα­χύ­τα­τα με την κρα­τι­κή γρα­φειο­κρα­τία και τους «διευ­θυ­ντές» των με­γά­λων πα­ρα­γω­γι­κών μο­νά­δων. Στη δε­κα­ε­τία του ’30 αυτό το «στρώ­μα» έλυσε με αι­μα­τη­ρό τρόπο τους λο­γα­ρια­σμούς του με κάθε πι­θα­νό αντί­πα­λο: μέσα στην ερ­γα­τι­κή τάξη, που έχασε κάθε δυ­να­τό­τη­τα συλ­λο­γι­κής έκ­φρα­σης, μέσα στο κόμμα όπου θε­ρί­στη­καν όλες οι τά­σεις του ’17 (Τρό­τσκι, Ζι­νό­βιεφ-Κά­με­νεφ, Μπου­χά­ριν είναι μόνο οι γνω­στές «κο­ρυ­φές»), στους αγρό­τες και, τε­λι­κά, στον Κόκ­κι­νο Στρα­τό.

Η γρα­φειο­κρα­τία με­τα­τρά­πη­κε σε μια νέα κυ­ρί­αρ­χη τάξη. Τα μέλη της δεν έλεγ­χαν ατο­μι­κά τα μέσα πα­ρα­γω­γής, που πα­ρέ­με­ναν στην ιδιο­κτη­σία του κρά­τους. Έλεγ­χαν όμως απο­κλει­στι­κά το κρά­τος και μέσα από αυτό την πα­ρα­γω­γή και την οι­κο­νο­μία. Το κα­θε­στώς με­τα­τρά­πη­κε (όχι και τόσο «ει­ρη­νι­κά»…) σε γρα­φειο­κρα­τι­κό κρα­τι­κό κα­πι­τα­λι­σμό, όπως πρω­το­πο­ρια­κά προει­δο­ποί­η­σαν μαρ­ξι­στές όπως η Ρ. Ντου­να­γέφ­σκα­για ή, πολύ πιο κα­θα­ρά, ο Τόνι Κλιφ.

Είναι γνω­στή μια αντίρ­ρη­ση πολ­λών μαρ­ξι­στών, που ισχυ­ρί­ζε­ται ότι δεν μπο­ρεί να υπάρ­χει κα­πι­τα­λι­σμός χωρίς την ατο­μι­κή ιδιο­κτη­σία των κα­πι­τα­λι­στών πάνω στα μέσα πα­ρα­γω­γής. Η άποψη αυτή δεν μειο­νε­κτεί μόνο στην ανά­λυ­ση της με­τε­πα­να­στα­τι­κής Ρω­σί­ας, αλλά επί­σης στην κα­τα­νό­η­ση του κα­πι­τα­λι­σμού στη Δύση.

Ο Έν­γκελς μας έχει προει­δο­ποι­ή­σει ότι η ανά­πτυ­ξη και η συ­γκέ­ντρω­ση του κε­φα­λαί­ου ωθεί σε υπο­βάθ­μι­ση το ζή­τη­μα της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας. Στα τραστ και στα μο­νο­πώ­λια εμ­φα­νί­ζε­ται η έν­νοια της συλ­λο­γι­κής ιδιο­κτη­σί­ας, όπως και, σε με­γά­λο βαθμό, η ει­σα­γω­γή του σχε­δί­ου σε βάρος του «αυ­θόρ­μη­του» αντα­γω­νι­σμού μέσα στις αγο­ρές. Αυτά ισχύ­ουν πε­ρισ­σό­τε­ρο σή­με­ρα μέσα στις γι­γά­ντιες πο­λυ­ε­θνι­κές: αλή­θεια ποια είναι η έν­νοια του «ιδιο­κτή­τη» στην ΑΕ που προ­κύ­πτει από τη συ­νέ­νω­ση της PSA και της FIAT-Chrysler στον κλάδο της πα­ρα­γω­γής αυ­το­κι­νή­των;

Όμως, με­σο­λά­βη­σε μια πιο συ­γκε­κρι­μέ­νη ιστο­ρι­κή πτυχή: Ο κα­πι­τα­λι­σμός του Πρώ­του Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου, του Με­σο­πο­λέ­μου και του Δεύ­τε­ρου Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου πέ­ρα­σε μέσα από μια μακρά πε­ρί­ο­δο ανά­πτυ­ξης/αντα­γω­νι­σμού, μέσα από την πο­λε­μι­κή προ­σπά­θεια για κυ­ριαρ­χία, με άμεση συ­νέ­πεια την τε­ρά­στια ενί­σχυ­ση του ρόλου του κρά­τους στην οι­κο­νο­μία και στην πα­ρα­γω­γή. Η κρα­τι­κο­κα­πι­τα­λι­στι­κή ανά­πτυ­ξη κα­θό­ρι­σε την ιστο­ρία του κα­πι­τα­λι­σμού και στη Δύση.

Ο γρα­φειο­κρα­τι­κός κρα­τι­κός κα­πι­τα­λι­σμός στην ΕΣΣΔ «ταί­ρια­ζε» για με­γά­λο χρο­νι­κό διά­στη­μα με τη δυ­να­μι­κή του διε­θνούς κα­πι­τα­λι­σμού. Και αυτό είναι η βάση για την ερ­μη­νεία των «επι­τυ­χιών» του στον αντα­γω­νι­σμό με τη Δύση στο ίδιο χρο­νι­κό διά­στη­μα. Όμως όχι χωρίς προ­βλή­μα­τα. Η στα­σι­μό­τη­τα και οι απώ­λειες στο πεδίο της αντα­γω­νι­στι­κό­τη­τας σε πολ­λούς κλά­δους της πα­ρα­γω­γής ήταν η βάση για τις από­πει­ρες «με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων» στο κα­θε­στώς, πολύ πριν τον Γκορ­μπα­τσόφ, με πιο ση­μα­ντι­κή την πε­ρί­ο­δο του Χρου­στσόφ στα μέσα της δε­κα­ε­τί­ας του ’50, που συν­δέ­θη­κε με την πρώ­ι­μη και επι­φα­νεια­κή «απο­στα­λι­νο­ποί­η­ση» του 20ού συ­νε­δρί­ου του ΚΚΣΕ. Η ερ­μη­νεία εκεί­νης της πο­λι­τι­κής ως μιας πρώ­της από­πει­ρας «ανα­τρο­πής από τα μέσα» (ερ­μη­νεία προ­σφι­λής στους οπα­δούς του στα­λι­νι­σμού…) είναι εκτός τόπου και χρό­νου: ο Χρου­στσόφ ήταν ο επι­κε­φα­λής της άμυ­νας στο Στά­λιν­γκραντ και όταν χρειά­στη­κε να δο­κι­μα­στεί η απο­φα­σι­στι­κό­τη­τά του, δεν δί­στα­σε να στεί­λει τα τανκς στην Ουγ­γα­ρία το 1956.

Οι «με­ταρ­ρυθ­μί­σεις» που απο­σκο­πού­σαν σε ένα με­γα­λύ­τε­ρο άνοιγ­μα στην πα­γκό­σμια αγορά, σε μια «φι­λε­λευ­θε­ρο­ποί­η­ση» που θα επέ­τρε­πε μια ευ­ρύ­τε­ρη και πιο απο­δο­τι­κή ορ­γά­νω­ση των κοι­νω­νι­κών συμ­μα­χιών της κυ­ρί­αρ­χης κρα­τι­κο­κα­πι­τα­λι­στι­κής νο­μεν­κλα­τού­ρας, είχαν πε­ριο­ρι­σμέ­να απο­τε­λέ­σμα­τα και σύ­ντο­μα ανα­κό­πη­καν, οδη­γώ­ντας στην ανα­τρο­πή της ηγε­σί­ας Χρου­στσόφ και στην πε­ρί­ο­δο της «στα­σι­μό­τη­τας» επί Μπρέζ­νιεφ.

Οι αλ­λα­γές στο διε­θνές πεδίο έβα­λαν στο κα­θε­στώς κα­θο­ρι­στι­κές πιέ­σεις. Με το ξέ­σπα­σμα της κρί­σης του 1973, ο κα­πι­τα­λι­σμός στη Δύση άρ­χι­σε στα­δια­κά να δια­μορ­φώ­νει τις απα­ντή­σεις του, τόσο σχε­τι­κά με την κρίση, όσο και απέ­να­ντι στις με­γά­λες κοι­νω­νι­κές κα­τα­κτή­σεις του κι­νή­μα­τος της δε­κα­ε­τί­ας του ’60. Η άνο­δος στην εξου­σία του Ρί­γκαν και της Θά­τσερ ση­μα­το­δό­τη­σε το ξέ­σπα­σμα της νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρης επί­θε­σης του κε­φα­λαί­ου. Οι «ανα­διαρ­θρώ­σεις» που εν­σω­μά­τω­ναν στην πα­ρα­γω­γή τις νέες τε­χνο­λο­γί­ες, οι ιδιω­τι­κο­ποι­ή­σεις, η βαθιά διά­βρω­ση του κοι­νω­νι­κού κρά­τους, έγι­ναν πα­ντού το κέ­ντρο της πο­λι­τι­κής των κυ­ρί­αρ­χων τά­ξε­ων και των κυ­βερ­νή­σε­ών τους.

Το κα­θε­στώς στην Ανα­το­λή, πα­ρα­μέ­νο­ντας στά­σι­μο στις πα­λιό­τε­ρες συ­ντα­γές, έχανε ολο­φά­νε­ρα την κούρ­σα του αντα­γω­νι­σμού. Η ήττα των Ρώσων κατά την ει­σβο­λή τους στο Αφ­γα­νι­στάν σή­μα­νε συ­να­γερ­μό: απέ­δει­ξε ότι η κα­θυ­στέ­ρη­ση πε­ρι­λάμ­βα­νε πλέον και τον κα­θο­ρι­στι­κής ση­μα­σί­ας πο­λε­μι­κό τομέα.

Αυτή ήταν η δυ­να­μι­κή που έσπρω­χνε ξανά προς τους «με­ταρ­ρυθ­μι­στές»: μετά τον θά­να­το του Μπρέζ­νιεφ, ο Αντρό­ποφ και μετά το σύ­ντο­μο «διάλ­λει­μα» του Τσερ­νιέ­κο, ο Γκορ­μπα­τσόφ. Οι ηγέ­τες που ση­μά­δε­ψαν αυτή την πο­ρεία (ο Χρου­στσόφ του Στά­λιν­γκραντ, ο Αντρό­ποφ και ο Γκορ­μπα­τσόφ της KGB…) βγή­καν μέσα από τα σπλά­χνα του κα­θε­στώ­τος, κα­θο­ρί­ζο­νταν από τις εσω­τε­ρι­κές πιέ­σεις που αυτό αντι­με­τώ­πι­ζε και όχι από κά­ποια υπο­θε­τι­κή «επιρ­ροή» της Δύσης. Γι’ αυτό είχαν την υπο­στή­ρι­ξη της με­γά­λης πλειο­ψη­φί­ας της κρα­τι­κο­κα­πι­τα­λι­στι­κής νο­μεν­κλα­τού­ρας. Αυτό απο­δεί­χθη­κε, όταν ένα εξαι­ρε­τι­κά μειο­ψη­φι­κό τμήμα επι­χεί­ρη­σε να αντι­δρά­σει στις «με­ταρ­ρυθ­μί­σεις» Γκορ­μπα­τσόφ με το πρα­ξι­κό­πη­μα. Κα­τέρ­ρευ­σαν σε 2-3 μέρες και άνοι­ξαν το δρόμο στον ανε­ξέ­λεγ­κτο καλ­πα­σμό του Γέλ­τσιν, σε μια πο­ρεία εμπέ­δω­σης του νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρου κα­πι­τα­λι­σμού χωρίς προ­σχή­μα­τα και χωρίς αναι­σθη­τι­κό για τα τραύ­μα­τα που η με­τα­τρο­πή των κρα­τι­κο­κα­πι­τα­λι­στών σε ολι­γάρ­χες προ­κα­λού­σε στην κοι­νω­νι­κή πλειο­ψη­φία.

Ο Γκορ­μπα­τσόφ, παρά την πλειο­ψη­φι­κή υπο­στή­ρι­ξη από τη νο­μεν­κλα­τού­ρα, δεν ήταν πα­ντο­δύ­να­μος. Έχασε τε­λεί­ως τον έλεγ­χο πάνω στην Πε­ρε­στρόι­κα και στη Γκλάσ­νοστ, γιατί η κα­θυ­στέ­ρη­ση που είχε προ­ϋ­πάρ­ξει ήταν ση­μα­ντι­κή, γιατί οι νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρες με­ταρ­ρυθ­μί­σεις δεν ήταν πλέον εφι­κτό να ει­σα­χθούν στην ΕΣΣΔ με στα­δια­κό και ομαλό τρόπο. Το κα­θε­στώς είχε να πε­ρά­σει μέσα από μια χα­ο­τι­κή και επι­κίν­δυ­νη κρίση.

Σή­με­ρα, υπό την ηγε­σία του Πού­τιν, έχει σε με­γά­λο βαθμό ανα­συ­ντα­χθεί. Δεν είναι τυ­χαίο ότι ο Πού­τιν προ­έρ­χε­ται επί­σης από τα σπλά­χνα του πα­λιού κα­θε­στώ­τος, από τις μυ­στι­κές υπη­ρε­σί­ες που, μέσα στη γε­νι­κό­τε­ρη γρα­φειο­κρα­τι­κή χαύ­νω­ση, πα­ρέ­μει­ναν το κύριο «πο­λι­τι­κό» κέ­ντρο, το κέ­ντρο που γνώ­ρι­ζε κα­λύ­τε­ρα απ’ όλους τι πραγ­μα­τι­κά συμ­βαί­νει στην ΕΣΣΔ. Ούτε είναι τυ­χαίο ότι στο σύγ­χρο­νο κα­θε­στώς στη Ρωσία, η κυ­ρί­αρ­χη τάξη, από τους ολι­γάρ­χες μέχρι τους στρα­τιω­τι­κούς, συ­σπει­ρώ­νε­ται γύρω από μια «αφή­γη­ση» που εν­σω­μα­τώ­νει όλες τις πα­ρα­δό­σεις του με­γα­λο­ρω­σι­κού εθνι­κι­σμού: από τον Ιβάν τον Τρο­με­ρό, στον Στά­λιν και σή­με­ρα στον Πού­τιν.

 

Ερ­γα­τι­κές εξε­γέρ­σεις

Όλη αυτή η πο­ρεία δεν ξε­δι­πλώ­θη­κε χωρίς εσω­τε­ρι­κό αντί­πα­λο δέος. Στη Δύση είναι βαθιά υπο­τι­μη­μέ­νη η ιστο­ρία της τα­ξι­κής αντί­στα­σης στην Ανα­το­λή σε όλη αυτή την εποχή.

Αντί­στα­ση που κο­ρυ­φω­νό­ταν, συχνά, σε εξε­γέρ­σεις που συ­ντά­ρα­ξαν την Ανα­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη. Στην Ανα­το­λι­κή Γερ­μα­νία το 1953, στην Ουγ­γα­ρία το 1956, στην Τσε­χο­σλο­βα­κία το 1968, στην Πο­λω­νία του ’50, του ’60 και του ’80 κ.ο.κ.

Οι εξε­γέρ­σεις αυτές συ­κο­φα­ντή­θη­καν από ένα με­γά­λο τμήμα της Αρι­στε­ράς στη Δύση, που τις θε­ώ­ρη­σε σαν υπο­κι­νού­με­νες από τον ιμπε­ρια­λι­σμό. Αυτό δεν είχε καμία σχέση με την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα: Αφε­νός, οι ιμπε­ρια­λι­στές δεν κά­νουν τις δου­λειές τους με ερ­γα­τι­κά κι­νή­μα­τα, με συν­δι­κά­τα και εξε­γερ­τι­κές συ­νή­θειες, που έχουν την επι­κίν­δυ­νη ιδιό­τη­τα να εξα­πλώ­νο­νται πέρα από σύ­νο­ρα. Αφε­τέ­ρου, η πραγ­μα­τι­κή ιστο­ρία του «Ψυ­χρού Πο­λέ­μου» είναι ότι επρό­κει­το για αντι­πα­ρά­θε­ση, αλλά για πει­θαρ­χη­μέ­νη αντι­πα­ρά­θε­ση, στη βάση της «ει­ρη­νι­κής συ­νύ­παρ­ξης».

Οι δύο «πόλοι» κυ­ριαρ­χί­ας ανα­γνώ­ρι­ζαν την πρω­το­κα­θε­δρία του κα­θε­νός στο να λύνει, όσο βίαια κι αν χρεια­στεί, τα προ­βλή­μα­τα στον ανα­γνω­ρι­σμέ­νο χώρο επιρ­ρο­ής του, στην εσω­τε­ρι­κή του αυλή. Αυτό ερ­μη­νεύ­ει την «αυ­το­συ­γκρά­τη­ση» των ΗΠΑ και της ΕΟΚ απέ­να­ντι σε γε­γο­νό­τα όπως η ρω­σι­κή ει­σβο­λή στην Ουγ­γα­ρία ή στην Τσε­χο­σλο­βα­κία, αλλά και τη «χα­λα­ρή» στάση της ΕΣΣΔ απέ­να­ντι στην αμε­ρι­κα­νι­κή επι­δρο­μή στο Βιετ­νάμ ή στη χού­ντα του Βι­ντέ­λα στην Αρ­γε­ντι­νή.

Οι εξε­γέρ­σεις στην Ανα­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη στρά­φη­καν συχνά στην ερ­γα­τι­κή επα­να­στα­τι­κή πα­ρά­δο­ση. Η Ουγ­γα­ρία το ’56 είχε ως βα­σι­κή διεκ­δί­κη­ση το «όλη η εξου­σία στα σο­βιέτ». Στην Πο­λω­νία η πα­ρα­τε­τα­μέ­νη αντί­στα­ση ανέ­δει­ξε την κρι­τι­κή του κα­θε­στώ­τος ως κρα­τι­κο­κα­πι­τα­λι­στι­κό (με την «Ανοι­χτή Επι­στο­λή στο Κόμμα» των Κου­ρόν και Μο­τζε­λέφ­σκι) και ορ­γα­νω­νό­ταν με βάση τις ερ­γα­τι­κές και σο­σια­λι­στι­κές πα­ρα­δό­σεις της αντί­στα­σης. Το γε­γο­νός ότι μέσα στη χα­ο­τι­κή κλι­μά­κω­ση της κρί­σης γύρω από το 1989 αυτό το «ρεύμα» έχασε την πο­λι­τι­κή μάχη, ητ­τή­θη­κε από τις ιδέες και τους οπα­δούς του ρεύ­μα­τος που υπο­σχό­ταν την ελευ­θε­ρία μέσα από τη στρο­φή στην αγορά και στην ατο­μι­κή ιδιο­κτη­σία, δεν πρέ­πει να μας εκ­πλήσ­σει. Κι εμείς, άλ­λω­στε, στη Δύση συχνά ητ­τη­θή­κα­με μέσα από την πρόσ­δε­ση στην ουρά αστι­κών δη­μο­κρα­τι­κών δυ­νά­με­ων και ιδεών.

 

Έξο­δος

Η κα­τάρ­ρευ­ση του στα­λι­νι­κού κρα­τι­κού κα­πι­τα­λι­σμού είναι ένα γε­γο­νός κο­σμοϊ­στο­ρι­κής ση­μα­σί­ας. Έχει συ­ντε­λε­στεί πα­ντού: για πα­ρά­δειγ­μα στην Κίνα, η ΚΕ του ΚΚ Κίνας εξα­κο­λου­θεί να βρί­σκε­ται στην κο­ρυ­φή μιας πυ­ρα­μί­δας εξου­σί­ας, με­γά­λης ισχύ­ος. Κα­νείς όμως δεν μπο­ρεί πλέον να ισχυ­ρι­στεί ότι η «κι­νε­ζο­ποί­η­ση» απο­τε­λεί «όραμα» για τους ερ­γά­τες σε όποια γωνιά της γης.

Οι συ­νέ­πειες της κα­τάρ­ρευ­σης υπήρ­ξαν, τε­λι­κά, σκλη­ρές για όλους μας, ακόμα και για όσους προει­δο­ποιού­σαν από πα­λιό­τε­ρα για τον εκ­φυ­λι­σμό του κα­θε­στώ­τος εκεί. Τι­τά­νιες δυ­νά­μεις ερ­γά­στη­καν και ερ­γά­ζο­νται για να συ­μπα­ρα­σύ­ρει η κα­τάρ­ρευ­ση του γρα­φειο­κρα­τι­κού κρα­τι­κού κα­πι­τα­λι­σμού το απε­λευ­θε­ρω­τι­κό όραμα του 1917.

Το «Ένας άλλος κό­σμος είναι εφι­κτός!» υπήρ­ξε μια «στιγ­μή» ανα­συ­γκρό­τη­σης. Όμως, όπως λέει ο Μπεν­σα­ΐντ, το σύν­θη­μα αυτό εκ­φρά­ζει μια «ου­το­πι­κή αμη­χα­νία». Ποιος είναι αυτός ο κό­σμος και πώς θα φτά­σου­με εκεί; Στην απά­ντη­ση σε αυτά τα ερω­τή­μα­τα η ερ­γα­τι­κή-σο­σια­λι­στι­κή-επα­να­στα­τι­κή πα­ρά­δο­ση του 1917, η πα­ρά­δο­ση της 3ης Διε­θνούς στην εποχή του Λένιν, είναι ανα­ντι­κα­τά­στα­της ση­μα­σί­ας.

Οι πα­ρα­δό­σεις «ξα­να­ζω­ντα­νεύ­ουν», όταν συν­δέ­ο­νται στην πράξη με πλα­τιές κοι­νω­νι­κές πρω­το­πο­ρί­ες, όταν γί­νο­νται οδη­γός για δράση με­γά­λων σύγ­χρο­νων κι­νη­μά­των. Αυτό είναι το κε­ντρι­κό κα­θή­κον της σύγ­χρο­νης επο­χής. Που άρ­χι­σε μετά το «1989» και συ­νε­χί­ζε­ται, με τα πάνω της και τα κάτω της, ακόμα και σή­με­ρα. Το γε­γο­νός ότι στην κα­τεύ­θυν­ση αυτή «ερ­γά­ζο­νται» εκα­τομ­μύ­ρια άν­θρω­ποι διε­θνώς (στη Χιλή, στο Εκουα­δόρ, στην Αλ­γε­ρία, στο Ιράκ, στο Λί­βα­νο, στη Γαλ­λία, στην Κα­τα­λο­νία κ.ο.κ.) είναι η βάση για την αι­σιό­δο­ξη εκτί­μη­ση: Το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα και η κο­μου­νι­στι­κή Αρι­στε­ρά θα βγουν από το βάλτο που βυ­θί­στη­κε το κρα­τι­κο­κα­πι­τα­λι­στι­κό κα­θε­στώς.

rproject.gr