Πρέπει κατ’ αρχάς να επισημανθεί ότι μέχρι τη νικηφόρα εργατική και αγροτική επανάσταση του 1917 στη Ρωσία η όλη συζήτηση για το σοσιαλισμό ήταν εντελώς θεωρητική. Με τη ρωσική επανάσταση του 1917 και μετά την επανάσταση η συζήτηση περί σοσιαλισμού έγινε επίσης ιστορική και πολιτική συνδεόμενη αδιάρρηκτα με την κατά περίπτωση πραγματικότητα μέσα στην οποία αυτή κάθε φορά γινόταν και καθιστάμενη σε όλες τις περιπτώσεις πρωτεύον ζήτημα τρέχουσας επαναστατικής πολιτικής δράσης.
Ο οξυδερκής πραγματιστής πολιτικός Λένιν διαπιστώνει εμπειρικά ότι ο μεγάλος πόλεμος προκάλεσε μια καταπληκτική μεγέθυνση του κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού σε όλα ανεξαιρέτως τα εμπόλεμα κράτη.
Στη βάση αυτή διατυπώνει την ακόλουθη εξίσωση ορισμού του σοσιαλισμού στη Ρωσία της εποχής του:
Σοσιαλισμός =
Κρατικός Μονοπωλιακός Καπιταλισμός + Δικτατορία του Προλεταριάτου =
Εργατικός Κρατικός Μονοπωλιακός Καπιταλισμός.
Ο Lenin [19170914] συμπεραίνει, λοιπόν, το Σεπτέμβριο 1917 ότι «Καθ’ ότι ο σοσιαλισμός είναι απλώς το επόμενο βήμα πέρα από το κρατικο-καπιταλιστικό μονοπώλιο. Ή, με άλλα λόγια, ο σοσιαλισμός είναι απλώς το κρατικό-καπιταλιστικό μονοπώλιο που υποχρεώνεται να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα του εργαζόμενου λαού και έχει σ’ αυτή την έκταση πάψει να είναι καπιταλιστικό μονοπώλιο.»[i].
Ο Lenin [191710:170] εισαγάγει αστραπιαία το θεωρητικό σοσιαλιστικό συμπέρασμά του ως άμεσο πολιτικό καθήκον στην αναθεώρηση του προγράμματος του Μπολσεβίκικου Κόμματος στις αρχές Οκτωβρίου 1917, δηλαδή ελάχιστα πριν από την εξέγερση του Οκτώβρη: «Ο πόλεμος και η οικονομική καταστροφή εξανάγκασαν όλες τις χώρες να προχωρήσουν από το μονοπωλιακό καπιταλισμό στον κρατικό μονοπωλιακό καπιταλισμό. Αυτή είναι η αντικειμενική κατάσταση των πραγμάτων. Ωστόσο, σε μια επαναστατική κατάσταση, σε μια επανάσταση, ο κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός μετατρέπεται κατ’ ευθείαν σε σοσιαλισμό. Κατά τη διάρκεια μιας επανάστασης είναι αδύνατο να προχωρήσεις μπροστά χωρίς να κινηθείς προς το σοσιαλισμό˙ αυτή είναι η αντικειμενική κατάσταση των πραγμάτων που δημιουργήθηκε από τον πόλεμο και την επανάσταση.»!
γράφει ο Κώστας Λαμπρόπουλος
Συνεπώς, ο Λένιν προσυπογράφει με απόλυτη σαφήνεια το -κατά τον Ένγκελς- Διάνυσμα Α Ορισμού του Σοσιαλισμού την 1η Περίοδο Μετάβασης στον Κομμουνισμό, t = 1:
Α = {1.1, 2.1, 3.1} : οικονομικός λογισμός ανταλλακτικής αξίας, κρατική ιδιοκτησία μέσων παραγωγής, κρατικό οικονομικό σχέδιο.
Όλες οι τάσεις του κυβερνώντος Μπολσεβίκικου κόμματος συμφωνούν με τον Λένιν ότι η οικονομία που εγκαθιδρύθηκε στη Ρωσία από την νικηφόρα εργατική και αγροτική επανάσταση του 1917 ήταν “εργατικός κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός” κατά μήκος του εγκελσιανού δρομολογίου προς τον κομμουνισμό (1η Περίοδος Μετάβασης, t =1).
Η “μόνη” διαφορά που εμφανίστηκε στις γραμμές του κυβερνώντος κόμματος αφορούσε το ποιος θα ήταν ο φορέας διεύθυνσης του εργατικού κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού στην μετεπαναστατική Ρωσία. Η πλειοψηφία υπό τον Λένιν προέκρινε το κόμμα-κράτος και η μειοψηφία οργανωμένη το 1920 ως η φράξια της Εργατικής Αντιπολίτευσης υπό την Kollontai [19210125] υποστήριζε το “Πανρωσικό Συνέδριο των Παραγωγών” το οποίο θα απαρτιζόταν από τους εκπροσώπους των “συνδικάτων των παραγωγών”. Ακόμη περισσότερο, η Εργατική Αντιπολίτευση διεκδικούσε την εκλογή των αξιωματούχων της οικονομικής διεύθυνσης του παραγωγικού συστήματος από τα αντίστοιχα συνδικάτα και την ανάκλησή τους μόνο από αυτά και όχι από το κόμμα. Επίσης, υποστήριζε πως το κόμμα δεν έπρεπε να έχει το δικαίωμα να αντιτάσσεται σε καμία υποψηφιότητα για την ανάληψη των αξιωμάτων της οικονομικής διεύθυνσης.
Αυτή η εναλλακτική πρόταση -που πήγαζε απευθείας από τη θέση της συνεργατικής κοινωνικοποίησης του Μαρξ σε σύμπλευση με τη συνολική προσέγγιση της Συμβουλιακής Αριστεράς στη Γερμανία και την Αυστρία (Korsch, Müller, κ.α.)- δημιούργησε μια πολύ σοβαρή κρίση στο Μπολσεβίκικο Κόμμα η οποία επιδεινώθηκε περαιτέρω και από άλλους πρόσθετους παράγοντες που επενεργούσαν ταυτόχρονα. Το Κόμμα κατευθυνόταν άμεσα προς τη διάσπαση όπως είχε παραστατικά καταστεί σαφές στο 10ο Συνέδριο του Μπολσεβίκικου Κόμματος το 1921. Η ενότητα του Κόμματος διασώθηκε ή επιβλήθηκε την τελευταία στιγμή με την απαγόρευση των φραξιών κατόπιν της πλειοψηφικής αποδοχής σχετικής (εκβιαστικής) πρότασης του Lenin [192103], δηλαδή με τη διάλυση της αντίπαλής του φράξιας.
Τελικά, το 1921 ο μαρξισμός των Λένιν & Ένγκελς ή απλώς ο «λενινισμός» υπερίσχυσε πολιτικά στην μετεπαναστατική Ρωσία του μαρξισμού του Μαρξ… Αυτή η νίκη ή ήττα επέφερε την άρση των δύο σημαντικότερων περιορισμών (εσωκομματική δημοκρατία και προλεταριακή ταξική συμμετοχή στην οικονομική διεύθυνση) στην όποια ενδογενώς υφιστάμενη δυνατότητα συνδυασμένου μετεπαναστατικού γραφειοκρατικού εκφυλισμού κόμματος και κράτους.
Ο Lenin δεν διευκρινίζει τυπικά εάν η αξιακή εξειδίκευση που δίνει στο περιεχόμενο της πρώτης φάσης του σχήματος κομμουνιστικής μετάβασης είναι γενική, που οφείλεται στον ίδιο τον χαρακτήρα του κρατικο-μονοπωλιακού καπιταλισμού, ή ειδική, που οφείλεται στον καθυστερημένο χαρακτήρα της ρωσικής οικονομίας και κοινωνίας. Φαίνεται ότι θεωρεί και τα δύο ως συνεισφέροντες παράγοντες δίνοντας την έμφαση πότε στον έναν και πότε στον άλλο ανάλογα με την (μετεπαναστατική πολιτική) συγκυρία.
Ούτε, επίσης, εκπονεί κάποιο λειτουργικό υπόδειγμα του εργατικού κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού του. Ο Lenin απλώς αρκείται στην εμπειρική αντιγραφή του γερμανικού κρατικο-μονοπωλιακού καπιταλιστικού προτύπου του.
Αμέσως μετά την εγκαθίδρυση της σοβιετικής εξουσίας, ο Lenin [19180505:340] ανάγει την πράξη της αντιγραφής σε επαναστατικό καθήκον και κυβερνητική πολιτική: «Ενώ η επανάσταση στη Γερμανία “έρχεται στο προσκήνιο” ακόμα αργά, το καθήκον μας είναι να μελετήσουμε τον κρατικό καπιταλισμό των Γερμανών, να μην φειδόμαστε καμία προσπάθεια αντιγραφής του και να μην έχουμε αναστολές για την υιοθέτηση δικτατορικών μεθόδων για την επίσπευση της αντιγραφής του. Το καθήκον μας είναι να επισπεύσουμε αυτή την αντιγραφή ακόμα περισσότερο απ’ ότι ο Πέτρος επίσπευσε την αντιγραφή της δυτικής κουλτούρας από την βάρβαρη Ρωσία και δεν θα πρέπει να διστάσουμε να εφαρμόσουμε βάρβαρες μεθόδους για να καταπολεμήσουμε τη βαρβαρότητα.». Ο Lenin διακηρύσσει προς το κόμμα του ότι σκοπεύει να εγκαθιδρύσει, κατ’ ευθείαν, το σοσιαλισμό στη Σοβιετική Ρωσία με τις μεθόδους του Μεγάλου Πέτρου και θεσμικές εισαγωγές από τη σύγχρονη Γερμανία και το καλεί να τον ακολουθήσει … στο βάρβαρο δρόμο υπέρβασης της βαρβαρότητας.
Η “βαρβαρότητα” στην οποία αναφέρεται ο Λένιν αφορά πρωτίστως τους μουζίκους, τους Ρώσους χωρικούς που πολλοί τους ζούσαν σε συνθήκες μεσαίωνα και εργάζονταν με όρους οιονεί φεουδαρχίας.
Η Ρωσία με το 90% του πληθυσμού της αγρότες δεν μπορεί επ’ ουδενί να χαρακτηριστεί συνολικά «σοσιαλιστική». Ο εργατικός κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός αφορά βασικά τις (πληθυσμιακά φθίνουσες) πόλεις και τη βιομηχανία, τις τράπεζες και το χονδρικό εμπόριο και όχι τους αγρότες και τους μικρέμπορους. Επομένως, η Ρωσία -ως συνολικός πληθυσμός- βρίσκεται σε διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό. Ακριβέστερα: βρίσκεται σε διαδικασία επέκτασης του «σοσιαλισμού» από τις πόλεις στα χωριά.
Τι σημαίνει «σοσιαλισμός» για τους Ρώσους αγρότες; Τη διακοπή της μετεπαναστατικής αυτοαπασχόλησής τους και τη συνεργατική (αγροτικοί συνεταιρισμοί) ή κρατική (κρατικά αγροκτήματα) προλεταριοποίησή τους.
Οι Ρώσοι Κομμουνιστές επιλύουν θεωρητικά αλλά και πρακτικά το πρόβλημα μέσω της σχήματος αναπαραγωγής των δύο τομέων του Μαρξ: ο τομέας Ι ή η καθ’ ημάς Επιχείρηση 1 (παραγωγή μέσων παραγωγής) ήταν εργατικής κρατικο-μονοπωλιακής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας που λειτουργούσε εσωτερικά βασικά με όρους αξιών χρήσης και ο τομέας ΙΙ ή η καθ’ ημάς Επιχείρηση 2 (παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, δηλαδή πρωτίστως αγροτικών προϊόντων) ήταν βασικά ιδιωτικής ιδιοκτησίας που λειτουργούσε σχεδόν αποκλειστικά με όρους ανταλλακτικής αξίας. Οι δύο ταξικοί τομείς διασυνδέονταν μέσω της αγοράς και αλληλεπιδρούσαν ανταγωνιστικά στην αγορά. Οι Nikolay Bukharin (1888-1938) και Yevgeni Preobrazhensky[ii] (1886-1937) υποδειγματοποίησαν αυτή την οικονομική δομή και λειτουργία. Ο δε Preobrazhensky προσέθεσε επίσης έναν ακόμα τρίτο συνεργατικό – συλλογικό ενδιάμεσο τομέα και συμπέρανε ότι οι αξιακές ανταγωνιστικές δυναμικές που ενδογενώς αναπτύσσονται σ’ αυτή την τριμερή δομή οδηγούν αναπόφευκτα στην επικράτηση του εργατικού κρατικού μονοπωλιακού καπιταλιστικού τομέα και την καταστροφή του ιδιωτικού αγροτικού τομέα δημιουργώντας έτσι στο τέλος μια συνολική κρατική οικονομία σε είδος, δηλαδή το οικονομικό θεμέλιο του κομμουνισμού (όπως είχε ήδη αποσαφηνιστεί κατά την προηγούμενη περίοδο του πολεμικού κομμουνισμού 1918-1921).
Η “μετάβαση στο σοσιαλισμό” στη Ρωσία, δηλαδή η επέκταση του εργατικού κρατικο-μονοπωλιακού καπιταλισμού από τις πόλεις στην ύπαιθρο με όχημα μια μικτή οικονομία αξιών δύο ταξικών τομέων και διπλού οικονομικού λογισμού που κατευθύνεται από ένα και μοναδικό κρατικό κόμμα εκκίνησε στη Ρωσία το 1921 και τερματίστηκε εντελώς απροσδόκητα από τη διεθνή αγροτική κρίση του 1926-27.
Κατά τη διάρκεια του τελικού σταδίου του εμφύλιου πολέμου, και συγκεκριμένα στις αρχές του 1921, η σοβιετική κυβέρνηση άρχισε να αντικαθιστά βαθμιαία την «πολεμική οικονομία σε είδος» της περιόδου 1918-1921 με την αποκληθείσα Νέα Οικονομική Πολιτική – ΝΕΠ. Η ΝΕΠ ήταν απλά η εγκατάλειψη της υποχρεωτικής εισφοράς τροφίμων και η αντικατάστασή της από έναν φόρο κέρδους με ταυτόχρονη νομιμοποίηση του εσωτερικού ιδιωτικού εμπορίου (δηλαδή ανάμεσα σε χωριά και πόλεις).
Ωστόσο, στην πράξη, η μετάπτωση στην ΝΕΠ πυροδότησε την έκρηξη ενός υπερπληθωρισμού [Cagan 1956: 118-9] που διήρκεσε 26 συναπτούς μήνες. Οι τιμές ανάμεσα στην 1η Δεκεμβρίου 1921 και την 31η Ιανουαρίου 1924 αυξήθηκαν κατά 1,24 x 105 φορές. Η μέση μηνιαία αύξηση των τιμών ήταν 57,0%. Η μεγαλύτερη μηνιαία μείωση της αξίας του κυκλοφορούντος χρήματος έφτασε το 73%.
Ο Lenin [192111] στα τέλη του 1921 εξήγησε στους συντρόφους του στο Μπολσεβικικό κόμμα ότι ο χρυσός ήταν η βάση της οικονομίας αξιών των δύο ταξικών τομέων που είχαν. Προκειμένου να τιθασεύσουν τον υπερπληθωρισμό, εξέδωσαν το τσέρβονετ, χαρτονομίσματα ανταλλάξιμα με χρυσό και αυτούσια χρυσά νομίσματα, ως τη χρηματική μονάδα στις εγχώριες, μεταξύ πόλεων και χωριών και στις διεθνείς συναλλαγές καθώς και για την εγχώρια αποταμίευση και συσσώρευση. Αυτό έκανε -σύμφωνα με το Lenin και όλους τους άλλους ηγέτες του κόμματος- τον κρατικό τους τομέα έναν κρατικό καπιταλιστικό τομέα υπό τη διαχείριση μιας κυβέρνησης εργατών και αγροτών.
Την περίοδο της ΝΕΠ (1921 – 1927), η Μπολσεβίκικη κυβέρνηση διαχειρίστηκε το σχεδιασμό και τη λειτουργία του επεκτεινόμενου κρατικού τομέα οικονομικά, με χρηματικούς όρους, σύμφωνα με το λογισμό της αξίας. Έτσι, τη μετεπαναστατική εποχή το Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα στεκόταν ακόμα στο χώρο της Ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας ως η πολιτική ακραία αριστερή τάση της.
Η κρίση του 1926-27 διέκοψε την ομαλή ροή των ανταλλαγών μεταξύ των πόλεων και των χωριών καθώς και ανάμεσα στη Ρωσία και το εξωτερικό. Τα τσέβρονετς έχασαν τη μετατρεψιμότητά τους σε χρυσό και αποσύρθηκαν από τις εγχώριες και διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές. Οι χωρικοί αποθησαύριζαν τα αποθέματα προϊόντων και ζώων και κατά συνέπεια οι πόλεις διέτρεχαν τον κίνδυνο επικείμενου λιμού. Σε μια τέτοια περίπτωση, η εξέγερση των κατοίκων τους, συμπεριλαμβανόμενου και του προλεταριάτου, ενάντια στην εξουσία του μοναδικού κόμματος φαινόταν στα μάτια του κόμματος αναπόφευκτη. Η επιβίωση του καθεστώτος βρισκόταν σε άμεσο κίνδυνο. Ο σοσιαλισμός των Λένιν & Ένγκελς ή απλώς ο «λενινιστικός σοσιαλισμός» είχε φτάσει στο ιστορικό τέλος του, τουλάχιστον, στην (καθυστερημένη) Ρωσία.
Αναφορές
__________________________
Ball R. J. – Peter Doyle [1969] eds., Inflation, Penguin Modern Economics Readings.
Barclays.co.uk, [20040211] Company History.
Bukharin [1920] N., The politics and economics of the transition period, Taylor & Francis Ltd, 2003.
Cagan [1956] P., The monetary dynamics of hyperinflation: Ball – Doyle 1969:117-135: Friedman 1956:25-117.
Friedman [1956] M. ed., Studies in the Quantity Theory of Money, University of Chicago Press.
Kollontai [19210125] Α., Individual or collective management? Pravda, January 25, 1921, Solidarity, Pamphlet no.7, 1961: Workers ‘ Dreadnought (by Sylvia Pankhurst), London, April 22 – August 19, 1921: www.marxists.org, Kollontai Internet Archive 2002.
Lenin [19170914] V. I., The impending catastrophe and how to combat it, Collected Works, vol. 25, pp. 323-69, Progress Publishers, 4th English Edition, Moscow 1974.
Lenin [191710] V. I., Revision of the party program, Prosveashcheniye No.1-2, 1917X, Collected Works, vol.26, Progress Publishers, Moscow.
Lenin [19180505] V. I., “Left-wing” childishness and the petty-bourgeois mentality, Collected Works, vol.27:323-354, Progress Publishers, Moscow.
Lenin [192103] V. I., Preliminary draft resolution of the tenth congress of the RCP on party unity, Progress Publishers, Collected Works, vol.32:241-244, Progress Publishers, Moscow.
Lenin [192111] V. I., The importance of gold now and after the complete victory of socialism, Progress Publishers, Collected Works, vol.33:109-116, Progress Publishers, Moscow.
Preobrazhensky [1922] E. A., From New Economic Policy to socialism, a glance into the future of Russia and Europe, New Park Publications, London, 1974.
Preobrazhensky [1926] E. A., The new economics, Clarendon Press, Oxford, 1965.
Σημειώσεις
[i] Πλάγιοι χαρακτήρες στο πρωτότυπο κείμενο.[ii] Preobrazhensky 1922, 1926.
