Η τέχνη όσο κι αν προσπαθεί να ξεφύγει από τη μοίρα του εμπορίου ο καπιταλισμός έχει τους τρόπους του
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – Obscure Figure
- Μαρία Ξυπολοπούλου
Απόφοιτος της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών (2015) η Αλεξάνδρα Πετρανάκη, ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Το έργο της έχει σε σύντομο χρονικό διάστημα προσελκύσει την προσοχή διάφορων επιμελητών και του κοινού. Έχοντας αναπτύξει μια πολύ προσωπική γλώσσα, επικεντρώνει τη δουλειά της κυρίως στη διερεύνηση της φιλοσοφικής σκέψης και την εξερεύνηση αρχείων. Κύρια χαρακτηριστικά των έργων της αποτελούν η ανάμειξη ακουστικών και οσφρητικών αισθήσεων μέσα στα πλαίσια της δημιουργίας πολυαισθητηριακών εγκαταστάσεων, η έκφραση βαθύτερων εσωτερικών προβληματισμών και η αναζήτηση γύρω από ζητήματα διαμόρφωσης της ταυτότητας.
Συναντήσαμε την Αλεξάνδρα Πετρανάκη λίγο πριν τη συμμετοχή της με ένα γλυπτό από τη σειρά της Obscure Figure στα πλαίσια της ομαδικής έκθεσης 80+1 Χρόνια για το Λόρκα που παρουσιάζεται στην Depot Art Gallery σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Cervantes Αθηνών και με την αιγίδα της Πρεσβείας της Ισπανίας, σε επιμέλεια του Ιστορικού Τέχνης και ερευνητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνου Βαφειάδη.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη
Τα τελευταία χρόνια σε έχουμε γνωρίσει μέσα από τις εγκαταστάσεις σου, πριν ωστόσο μιλήσουμε γι’ αυτές, θα θέλαμε να μας πεις λίγα λόγια για το γλυπτό της σειράς Obscure Figure με το οποίο συμμετέχεις στην έκθεση – αφιέρωμα στον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα.
Στιγμές ανθρώπινου πάθους και μεγάλης απόγνωσης χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη δημιουργία και αυτά είναι συστατικά της μεγάλης και ευαίσθητης ψυχής του Λόρκα που, περίπου στα τριάντα του χρόνια, πέφτει σε μια ολοένα και πιο βαθιά κατάθλιψη που ρίζα της έχει τις ενοχές που αισθάνεται για την ομοφυλοφιλία του, που δεν καταφέρνει πια να κρύψει από φίλους και συγγενείς.
Τα θέματα που δουλεύεις συνήθως στις εγκαταστάσεις σου φανερώνουν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον σου για τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία.
Βρίσκω ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τη σύνδεση του λόγου και της τέχνης με τo πεδίο της φιλοσοφίας γιατί δημιουργείται ένας κοινός τόπος από τον οποίο συχνά αντλείται ένας ψυχαναλυτικός μηχανισμός που προσεγγίζει τον πυρήνα των τραυματικών γεγονότων. Ειδικά σε έργα που με απασχολεί το βιωματικό ένα λογοτεχνικό βιβλίο μπορεί να σταθεί σημαντικός συνομιλητής και να ενισχύσει την ενσυναίσθηση.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – Από την εγκατάσταση The root of Jesse and Alexandrian
Όταν δουλεύεις με λογοτεχνικά έργα, πού τελειώνει ο αναγνώστης και πού αρχίζει η καλλιτεχνική σου ιδιότητα;
Ούτως ή άλλως, απέναντι στα πάντα, στέκεις με την ιδιοσυγκρασία του καλλιτέχνη. Σ’ αυτήν την περίπτωση όμως έχουμε συνομιλία δύο έργων, του λογοτεχνικού και του εικαστικού. Όσο μελετάς το λογοτεχνικό έργο είναι σαν να «ακούς» το συνομιλητή σου. Όταν αρχίζει η δημιουργία του δικού σου έργου είναι σαν να παίρνεις εσύ το «λόγο» μέσα από την προσίδια «γλώσσα» των αισθήσεων. Εκεί είναι που προτάσσεται η καλλιτεχνική σου ιδιότητα. Όμως ο διάλογος αυτός είναι διαρκής και κρατά πολλές φορές και μετά το τέλος του έργου.
Ανατρέχοντας στο σύνολο της μέχρι τώρα δουλειά σου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι χωρίζεται σε δύο άξονες: από τη μια εκδηλώνεται ένα έντονο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία (βλ. Όχι τώρα Μαρσέλ, τότε, εκεί, εγώ, μια άλλη, Give me more) και από την άλλη μια διάθεση για περαιτέρω διερεύνηση διαφόρων πηγών αρχειακού υλικού (βλ. Green soap strategy, The root of Jesse and Alexandrian). Στο έργο The offerings of Santmanσυνδυάζεται και η λογοτεχνία (αναφορά στον Hoffmander Sandmann) και το αρχείο (συλλογή απεικονίσεων ανθρώπινων βλεμμάτων).
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – The offerings of Santman
Στα έργα μου Η ρίζα του Ιεσσαί και ο Αλεξανδρινός, Tάματα του Ζάντμαν, Στρατηγική πράσινου σάπωνος, Desire καθώς και Όχι τώρα Μαρσέλ, τότε, εκεί, εγώ μια άλλη, το αρχειακό υλικό αποτελεί οργανικό μέρος της εγκατάστασης. Η έκθεση ενός αρχείου στο πλαίσιο ενός έργου εξακολουθεί, κατά τη γνώμη μου, ν’ αποτελεί μια ριζοσπαστική μορφή συγκαιρινής τέχνης, με την έννοια του Δούρειου ίππου. Μέσα από τη δημόσια έκθεση ντοκουμέντων της ιδιωτικότητας, δίνει τη δυνατότητα συμπερασμάτων για ένα πιο ανθρώπινο μέλλον, όχι μόνο με τα μάτια της φαντασίας του δημιουργού αλλά και με απτό, «αποδεικτικό» υλικό από προσωπικές ιστορίες που, δημοσιοποιούμενες, έχουν τη δύναμη με την αμεσότητά τους να επιταχύνουν τον καθολικό αναστοχασμό.
Πρόσφατα, το Δεκέμβριο του 2016, γνωρίσαμε στα πλαίσια της ομαδικής έκθεσης TransLux/Πέρα από το φως που πραγματοποιήθηκε στο The Artwall Project Space το έργο The prisoners/Οι φυλακισμένοι, μια καυστική αναφορά στο σύγχρονο σωφρονιστικό σύστημα.
Το έργο μου, The prisoners/Οι φυλακισμένοι, εκκινεί από το βιβλίο του Μισέλ Φουκώ «Επιτήρηση και Τιμωρία /Η γέννηση της φυλακής». Σ’ αυτήν την εγκατάσταση γίνεται προσπάθεια να αναδειχθεί μέσα από τα ίδια ρούχα, τα ίδια παπούτσια, την επαναληπτικότητα του “ίδιου” και την απουσία της ατομικότητας, ο σταδιακός ευνουχισμός και η προσπάθεια κατασκευής πειθήνιων οργάνων όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Φουκώ. Ενώ παλαιότερα η τιμωρία ήταν σωματική αργότερα έγινε ψυχική.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – the prisonners οι φυλακισμένοι (2016)
Οι διαφορές μεταξύ των μονάδων της εγκατάστασης είναι δύο: η ποικιλία των «βαρών», που αντιστοιχεί στο χρονικό περιορισμό της ελευθερίας των κατάδικων και οι αριθμοί πάνω στα πουκάμισα, που τους χαρακτηρίζουν, αντί ονομάτων. Τα σχοινιά από τα οποία κρέμονται τα βάρη ορίζουν ένα αλληγορικό φράγμα σαν αυτό που φτιάχνουν τα σίδερα της φυλακής. Παλαιότερα, τα ίδια ρούχα και παπούτσια χρησιμοποιήθηκαν ξανά στην εγκατάστασή μου Illusion στο εργοστάσιο Πληνθοκεραμοποιίας του Βόλου, όπου τότε, με την ίδια ομοιομορφία, χαρακτήριζαν στολές εργατών. Ο Φουκώ αναλύει ότι η εξουσία του κεφαλαίου χρησιμοποίησε αυτή τη διεύρυνση. Αφού πρώτα είχε μελετήσει, επί μακρόν, τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές, με ποικίλους τρόπους επιτήρησης και τιμωρίας, σταδιακά τις επέκτεινε σε χώρους στρατοπέδων, εργοστασίων, σχολείων, νοσοκομείων κλπ αμβλύνοντας έτσι την μέθοδο της πειθαρχίας και τον περιορισμό της ατομικότητας στο κοινωνικό σύνολο.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – Green Soap Strategy
Σε παλαιότερη συζήτησή μας είχαμε αναφερθεί διεξοδικά στο έργο Green Soap Strategy/Στρατηγική του πράσινου σαπουνιού που παρουσιάστηκε στην ομαδική έκθεση του ΙΣΕΤ με τίτλο Μεθύστερη δράση: Διασκευές του καλλιτεχνικού ριζοσπαστισμού. Το project αποτελεί μια έρευνα στον καλλιτεχνικό ριζοσπαστισμό της δεκαετίας του ’70. Πιστεύεις ότι σήμερα οι καλλιτέχνες είναι ριζοσπάστες;
Θεωρώ ότι είναι μπερδεμένοι αλλά υπάρχει ένα δυναμικό κομμάτι νέων καλλιτεχνών που αναζητά τρόπους ριζοσπαστικοποίησης της τέχνης. Είναι δύσκολο να υπάρξει καλλιτεχνικός ριζοσπαστισμός στην πλειονότητα των «καθιερωμένων» από το σύστημα καλλιτεχνών, αλλά, όπως αναφέρει ο Γάλλος φιλόσοφος Ζωρζ Ντιντί Υμπερμάν στο βιβλίο του Επιβίωση των πυγολαμπίδων, υπάρχει στις πυγολαμπίδες της τέχνης. Στους καλλιτέχνες που δρουν και το «φως» τους αφανίζεται μπρος στους δυνατούς προβολείς της διεθνούς καλλιτεχνικής σκηνής. Πυγολαμπίδες που φέγγουν αλλά για να τις δεις πρέπει να αλλάξεις «γωνία», να σταθείς λίγο πιο μακριά από τα ισχυρά φώτα που τυφλώνουν.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – Μέρος της εγκατάστασης Desire
Πώς η τρέχουσα συγκυρία προκαλεί τον κοινωνικοπολιτικό αναβρασμό και πώς ο καλλιτέχνης μπορεί να παρέμβει;
Η κυριότερη αιτία που προκαλεί κοινωνικό αναβρασμό είναι η τεράστια οικονομική και κοινωνική ανισότητα που διαμορφώνεται. Αυτή είναι η απαρχή για τη βία και τον πόλεμο που εξαναγκάζει το άτομο να φύγει, να προσφύγει, να ζητήσει μια καλύτερη ζωή. Αυτό σαν βάση έχει την απληστία εκ μέρους του κεφαλαίου που υπηρετούν οι πολιτικές. Ο καλλιτέχνης πολλές φορές εξαρτάται από το κεφάλαιο υπό την έννοια ότι η τέχνη όσο και αν έχει προσπαθήσει να ξεφύγει από την μοίρα του εμπορίου ο καπιταλισμός έχει βρει τρόπους να την εξαγοράσει. Ο καλλιτέχνης προσπάθησε να αντιδράσει, από την avant garde και μετά έκανε, συνειδητά, ά-σχημα έργα, να μην αγοράζονται. Αυτό το αντιεμπορικό κομμάτι ο καπιταλισμός το εξαγόρασε, κατάφερε να αγοράσει αυτό που δεν αγοράζεται, να κάνει και αυτή τη μη εμπορική μορφή τέχνης εμπορική, για να την ελέγξει. Συνεπώς είναι δύσκολο να υπάρξει καλλιτεχνικός ριζοσπαστισμός, τουλάχιστον στους καλλιτέχνες που κινούνται στο πλαίσιο των μεγάλων καλλιτεχνικών θεσμών.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – Όχι τώρα Μαρσέλ, τότε, εκεί, εγώ, μια άλλη
Η έκθεση του αρχειακού υλικού δημόσια, σε ανοιχτό κοινό, δεν έρχεται να συγκρουστεί με την παράβαση της ιδιωτικότητας των ανθρώπων που αφορά; ( π.χ. τα βλέμματα των ανθρώπων στην εγκατάσταση The offerings ofZantman, ή υλικό που αφορά τη ζωή κάποιου προγόνου, φωτογραφίες, αντικείμενα, προσωπικές ιστορίες όπως στην περίπτωση των έργων The root of Jesse and Alexandrian, Desire)
Είναι ένα λεπτό ζήτημα τα προσωπικά δεδομένα. Το αρχείο των βλεμμάτων απαρτίζεται από φωτογραφίες δημοσιοποιημένες στο ιντερνέτ ή από φωτογραφίες που «βγήκαν» με τη συγκατάθεση των ατόμων. Όπως και τα οστεοφυλάκιά, σε άλλο μου έργο, τοποθετήθηκαν έτσι ώστε να μην είναι σε κοινή θέα τα ονόματα. Από την άλλη η έκθεση μιας ιδιωτικής ιστορίας που αφορά στους προγόνους σου και εκθέτεις σε δημόσια θέα προσωπικά αντικείμενα και φωτογραφίες είναι μια δική σου απόφαση αφού σου έχουν κληροδοτηθεί τα ντοκουμέντα. Σε κάθε περίπτωση θεωρώ ότι τα αρχεία – μνήμες αξίζει να υπάρχουν και να δημοσιοποιούνται γιατί βοηθούν με ειλικρινή τρόπο, χωρίς στερεοτυπικές και καθωσπρεπίστικες αγκυλώσεις, στον κοινωνικό προβληματισμό. Η τέχνη γεννά την υποψία του προτάγματος: «πρέπει να αλλάξω» και μέσα από την τέχνη που περιλαμβάνει ντοκουμέντα, η αλλαγή «γλιστρά» εντός του κοινωνικού χωρίς να «κοντράρει» βίαια το πολιτικό παρ’ όλο που μελλοντικά το μεταπλάθει.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – Μέρος της εγκατάστασης Give me more αναφορά στο έργο Ρινόκερος του Ιονέσκο
Τι διαχωρίζει την καλλιτεχνική πρακτική από την μουσειακή σε αυτή την περίπτωση;
Την διαχωρίζει το ότι δεν φιλτράρεται από τους θεσμούς. Είναι άμεση κατάθεση ανθρώπινων ιστοριών. Το αρχείο καταφέρνει να αξιοποιήσει την σκληρή διείσδυση του «καθημερινού».
Στην εγκατάσταση Όχι τώρα Μαρσέλ, τότε, εκεί, εγώ, μια άλλη αναφέρθηκες διεξοδικά σε γνωστά αποσπάσματα από το έργο «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Μαρσέλ Προυστ. Η «Madeleine» αποτελεί το πιο γνωστό απόσπασμα από το εν λόγω μυθιστόρημα. Σύμφωνα με τους αναλυτές συμβολίζει τις αθέλητες μνήμες που αναβιώνουν στιγμιαία μέσα από ένα τυχαίο ερέθισμα χωρίς να το έχουμε επιδιώξει. Μάλιστα, η αθέλητη μνήμη που ξεπηδά από ένα τυχαίο ερέθισμα, είναι κατά τον Προυστ η μόνη ατόφια εικόνα από το παρελθόν μας.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη The offerings of Santman
Μια μυρωδιά, μια γεύση, ένα άγγιγμα.. μπορεί χωρίς εμείς να το θέλουμε να μας φέρει μπροστά μας μια εικόνα και να ζωντανέψει στη μνήμη μας, στιγμιαία, ακριβώς το παρελθόν χωρίς καμία δική μας παρέμβαση.
Ποια είναι η σημασία της τέχνης για το δημιουργό ως προς την λύτρωσή του από τις εικόνες του παρελθόντος;
Συχνά η τέχνη για τον δημιουργό/ποιητή είναι το κλειδί που απασφαλίζει εκούσια ή ακούσια τις πόρτες του παρελθόντος. Ανοίγουν, μέσω των παραστάσεων που γεννά, υπόγειες διαδρομές του ασύνειδου, που είναι διαφορετικές από εκείνες της κανονιστικής λογικής και έτσι βλέπει τα πάντα αλλιώς, φωτίζοντας συχνά κρυμμένες πτυχές του εαυτού. Αυτό είναι καθοριστικό για να διαχειριστεί το παρόν επαναπροσδιοριζόμενος. Η επαναψηλάφηση των ανοιχτών υποθέσεων του παρελθόντος και η προσπάθεια επαναδιατύπωσής τους, του δίνουν το προνόμιο της εποπτείας αλλά αυτό δεν αρκεί. Το σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι η δυναμική του δημιουργού, δεν στέκει πια στην παλιά χρήση των ρόλων, εικόνων και καταστάσεων, παρ’ ότι αυτά αναβιώνουν, αλλά ανασυνθέτει την νέα του αφήγηση που αποτελεί πια γι’ αυτόν, όχι τα παλιά του πάθη αλλά το νέο του έργο και αυτό είναι λύτρωση.
Αλεξάνδρα Πετρανάκη – Φωτογραφία από την προετοιμασία του έργου Παγιδευμένη που θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο του project Ξούθου τον προσεχή Σεπτέμβριο στο ομώνυμο στενάκι πίσω από την Ομόνοια.
Η επιλογή ημίφωτος, σκοτεινού περιβάλλοντος για την παρουσίαση των έργων σου πώς προκύπτει;
Αγαπώ το ημίφως και το χρησιμοποιώ συχνά στις εγκαταστάσεις μου, γιατί δημιουργεί μια ατμόσφαιρα μυσταγωγίας που με γοητεύει. Ουσιαστικά όμως αποτελεί και απαραίτητο «συστατικό» της έμφασης στο ανοίκειο. Συνειδητά λοιπόν χρησιμοποιώ το μισοσκόταδο γιατί οδηγεί το «χρήστη» της εγκατάστασης σ’ ένα προβληματισμό όπου η μυστηριακή ξενότητα του μισοσκόταδου, βρίσκει κοινό τόπο στον ανοίκειο χαρακτήρα της ασύνειδης πλευράς μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της επιλογής μου είναι το έργο Give me more.
Φωτογραφία από την προετοιμασία του έργου Παγιδευμένη που θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο του project Ξούθου τον προσεχή Σεπτέμβριο στο ομώνυμο στενάκι πίσω από την Ομόνοια.
http://alexandrapetranaki.wixsite.com
