«Ρώτησα τον Τσίπρα αν βλέπει κάποιους παγκόσμιους ηγέτες που σφυρηλατούν ένα μοντέλο που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει την αυταρχική απειλή. Ηταν επιφυλακτικός. Ως παιδί, είπε, ήταν μέλος του κομμουνιστικού κινήματος νεολαίας της Ελλάδας. Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, άρχισε να πιστεύει ότι μια κοινωνία δεν μπορεί να είναι ελεύθερη και ισότιμη χωρίς δημοκρατία. Αυτές τις μέρες, είπε, έχει καταλήξει να πιστεύει ότι η κατάστασή μας είναι τόσο άσχημη που, δυστυχώς, ‘‘πρέπει να αγωνιστούμε όχι για έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό, αλλά για έναν δημοκρατικό καπιταλισμό’’, σε αντιπαράθεση με την ανερχόμενη ολιγαρχία και την απολυταρχία».
Πάνος Κοσμάς
New York Times, αφιέρωμα στη 2η Διεθνή Διάσκεψη για τη Δημοκρατία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Αλέξη Τσίπρα, με ομιλία του ίδιου του Τσίπρα στις 10 Μαΐου 2025
«Υπάρχει ταξικός πόλεμος, φυσικά, αλλά είναι η δική μου τάξη, η τάξη των πλουσίων, που τον διεξάγει – και εμείς κερδίζουμε».
Warren Buffett, New York Times, 27/11/2006
«Πρέπει να αγωνιστούμε για έναν δημοκρατικό καπιταλισμό», είπε ο Αλέξης Τσίπρας. Είναι η μόνη στρατηγικού (επομένως ταυτοτικού, φυσιογνωμικού) χαρακτήρα αναφορά για το πολιτικό εγχείρημα που προετοιμάζει. Μια δεύτερη αναφορά, στη «μεσαία τάξη», δεν έχει στις κατά καιρούς δηλώσεις του τον ίδιο άμεσα στρατηγικό χαρακτήρα, έχει όμως πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα απ’ ό,τι μια αναφορά σε στρώματα που έχουν υποστεί εισοδηματικές ζημίες και υποβάθμιση τα τελευταία χρόνια. Εφόσον λοιπόν αυτά τα δύο παρουσιάζονται ως τα ταυτοτικού-φυσιογνωμικού χαρακτήρα συστατικά του πολιτικού του εγχειρήματος, η διερεύνησή τους είναι αναπόφευκτα στοιχείο του δημόσιου διαλόγου, ιδιαίτερα ενώπιον του «λαού της Αριστεράς». Σε αυτό το άρθρο θα μείνω στο ζήτημα του «δημοκρατικού καπιταλισμού».
Στην εντελώς πρόσφατη περίοδο, ο όρος δεν είναι προφανώς έμπνευση του Αλέξη Τσίπρα – άλλοι τον επανεισήγαγαν πριν από αυτόν. Δεν είναι επίσης ένας νέος όρος, καθώς έχει και παλαιότερη… σταδιοδρομία. Ως όρος υπήρχε από τις αρχές του 20ού αιώνα, απέκτησε όμως διεθνή εμβέλεια στη διεθνή ιδεολογική διαπάλη όταν διανοητές του φιλελεύθερου καπιταλισμού βρήκαν ευήκοα ώτα σε πολιτικούς κύκλους του αμερικανικού ιμπεριαλισμού κατά την ύστερη περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. O Michael Novak, o Peter Drucker και o Irving Kristol ήταν οι βασικοί εκφραστές. Στο έργο του πρώτου εξ αυτών, The Spirit of Democratic Capitalism (1982), ο Novak παρουσιάζει τα τρία βασικά συστατικά του δημοκρατικού καπιταλισμού: ελεύθερη οικονομία της αγοράς, πολιτική δημοκρατία, ηθική-πολιτισμική τάξη βασισμένη στην ελευθερία και την ευθύνη.
Στην εφαρμοσμένη πολιτική, το έργο του ενέπνευσε ιδιαίτερα τα περιβάλλοντα του Ρόναλντ Ρέιγκαν και του… Πάπα Ιωάννη Παύλου Β’, ενώ χρησιμοποιήθηκε και από τη Μάργκαρετ Θάτσερ.
Ο τελευταίος των τριών (Irving Kristol), νεοσυντηρητικός διανοητής, υποστήριξε τον «δημοκρατικό καπιταλισμό» ως την πιο σταθερή και ηθικά βιώσιμη μορφή κοινωνίας μετά τη νίκη του δυτικού ιμπεριαλισμού στον Ψυχρό Πόλεμο.
Στην πρόσφατη επανεμφάνισή του, ο όρος χρησιμοποιείται στο εσωτερικό των ΗΠΑ αλλά και διεθνώς σε κριτικές προς τον Τραμπ και τις πολιτικές του, προς το πολιτικό ρεύμα το οποίο εμπνέεται από την πολιτική του «φιλοσοφία». Κάνουν λόγο για «κρίση του δημοκρατικού καπιταλισμού» είτε γιατί υπονομεύονται οι δημοκρατικοί θεσμοί είτε για την εξόφθαλμη υπηρέτηση από την εξουσία «ολιγαρχών» και υπερ-πλούσιων, δημιουργώντας ρήγμα μεταξύ των δύο θεμελιωδών συστατικών του «δημοκρατικού καπιταλισμού», της ελεύθερης αγοράς και της πολιτικής δημοκρατίας.
«Οταν έχεις καπιταλισμό χωρίς δημοκρατία, έχεις καπιταλισμό των παρεών και τελικά ολιγαρχία», υποστήριξε ο Pete Buttigieg, διεκδικητής της υποψηφιότητας για την αμερικανική προεδρία, σε συνέντευξη στο CNN το 20201.
Ακόμη πιο γνωστός στην ευρωπαϊκή ήπειρο είναι ο αρχισυντάκτης των Financial Times, Martin Wolf. Στην παρουσίαση του βιβλίου του The Crisis of Democratic Capitalism, ο Wolf λέει: «Είναι πολύ σαφές ότι ο καπιταλισμός ως σύστημα παραμένει το πιο επιτυχημένο […] Ολες οι προσπάθειες να μην υπάρξει κάποιο είδος οικονομίας της αγοράς έχουν αποτύχει οικονομικά και επίσης έχουν αποτύχει πολιτικά»2. Ο ίδιος, από τους Financial Times αυτή τη φορά3, δηλώνει: «Εχουμε κατά κάποιο τρόπο εγκαταλείψει τη μάχη για την προβολή [σ.σ.: των αρχών] του δημοκρατικού καπιταλισμού, των πολιτικών ελευθεριών, του κράτους δικαίου, των ελεύθερων εκλογών, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Και από ένα άλλο βήμα4, «πρέπει να κάνουμε μεταρρυθμίσεις […] για να κάνουμε τον καπιταλισμό και τη δημοκρατία να συνεργαστούν καλύτερα ξανά».
Είναι λοιπόν φανερό ότι ο «δημοκρατικός καπιταλισμός» είναι ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός προ Τραμπ, ο καπιταλισμός που επαγγέλλονται το Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ και οι Financial Times. Δηλαδή ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός.
Γιατί ο καπιταλισμός εξελίσσεται σε «ολιγαρχικό»;
Γιατί όμως ο «δημοκρατικός καπιταλισμός» ξεπέφτει σε ολιγαρχικό ή και απολυταρχικό καπιταλισμό; Είναι μια «παρά φύσιν» ή μια «κατά φύσιν» εξέλιξη; Η πολιτική κρίση στη Γαλλία μάς δίνει μια καλή άκρη του νήματος για να συλλογιστούμε πάνω σ’ αυτό. Αυτό που συνέβη ύστερα από την πτώση της κυβέρνησης Μπαϊρού ήταν πραγματικά εντυπωσιακό και απολύτως εύγλωττο.
Ο νέος εντολοδόχος πρωθυπουργός Λεκορνί απέτυχε μέσα σε ένα 48ωρο, διότι αρνήθηκε να «δώσει» στο Σοσιαλιστικό Κόμμα το στοιχειώδες «αντάλλαγμα» ώστε να αποσπάσει την υποστήριξή του: τη φορολόγηση 1.800 Γάλλων υπερ-πλούσιων! Πρόκειται για τον «Taxe Zucman» (φόρος Ζουκμάν), ο οποίος προβλέπει την επιβολή ενός ελάχιστου φόρου (impôt plancher) 2% σε όσους έχουν προσωπική περιουσία πάνω από 100 εκατομμύρια ευρώ. Μάλιστα, ο συγκεκριμένος όρος θα ισχύει μόνο αν τα ήδη υπάρχοντα φορολογικά βάρη προς τα συγκεκριμένα πρόσωπα δεν φτάνουν το 2% της περιουσίας τους – διαφορετικά, θα πληρώνουν τη διαφορά.
Κι όμως, ο γαλλικός «δημοκρατικός καπιταλισμός» δεν ανέχεται ούτε αυτό το φορολογικό «χάδι», ακόμη και προ του κινδύνου πολιτικής κρίσης!
Είναι εντελώς κρίσιμο να απαντηθεί το γιατί. Και οι απαντήσεις είναι οι εξής:
Πρώτο, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, κατά φύσιν και ενώ παρέμενε «δημοκρατικός», δηλαδή ήδη προ Τραμπ και μάλιστα πριν από την κρίση του 2008, είχε εγκαθιδρύσει ένα πλανητικό σύστημα «ανάπτυξης» το οποίο έχει στρατηγικό πυλώνα την ακραία εκμετάλλευση της εργασίας. Οπως το είπε ο Warren Buffett: νικούν, και δεν έχουν κανένα λόγο να παραχωρήσουν τα τρόπαια της νίκης τους. Επειδή δε οι νίκες τους έχουν φέρει την εργατική τάξη και τους εργαζόμενους μικροαστούς σε απόγνωση, φοβούνται ότι και μικρές παραχωρήσεις μπορεί να αποτελέσουν θρυαλλίδα για μαζικά διεκδικητικά κινήματα, καθώς οι συσσωρευμένες, συμπιεσμένες και ανεκπλήρωτες ανάγκες είναι… βουνό.
Δεύτερο, μια κρίσιμη σταθερά του νεοφιλελεύθερου μοντέλου είναι η πολύ χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας. Αυτό σημαίνει πως επειδή το κεφάλαιο δεν μπορεί να απαξιώσει την εργασία μέσω της παραγωγικότητας, το κάνει καθηλώνοντας τους ονομαστικούς μισθούς και διαλύοντας το κοινωνικό κράτος και τις εργασιακές σχέσεις.
Τρίτο, αυτό που λέγεται «όξυνση των γεωπολιτικών εντάσεων» είναι κάτι πολύ σοβαρότερο: Υστερα από πολλές δεκαετίες, η διακύβευση είναι ξανά ποιος θα ηγεμονεύσει στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο. Οταν το αντικείμενο των εντάσεων είναι αυτό –και όχι γενικά τα «συμφέροντα»–, δεν υπάρχει χώρος για… ευγένειες: ο καπιταλισμός γίνεται αυταρχικός, απολυταρχικός, μιλιταριστικός.
Σε τέτοιες συνθήκες, λοιπόν, απλώς δεν υπάρχει χώρος για «δημοκρατικό καπιταλισμό». Ο δημοκρατικός καπιταλισμός είναι αυταπάτη! Η στρατηγική μετατόπιση σε αυτόν τον στόχο συνιστά ρήξη με την Αριστερά – εκτός αν ο όρος Αριστερά έχει χάσει πλέον οποιαδήποτε σημασία.
Παραπομπές-υποσημειώσεις:
(1) NBC, 7/4/2019
(2) WeekDays on PBS, 2/8/2023
(3) Financial Times, 3/6/2023
(4) PBS, 2/8/2023, «Η κρίση του δημοκρατικού καπιταλισμού»
https://www.efsyn.gr/stiles/ypografoyn/488291_o-dimokratikos-kapitalismos-kai-i-aristera
Σχόλια (0)