Γυναίκες στη Φυλακή: Εκεί όπου ο χρόνος παγώνει

Παρουσίαση του βιβλίου της Μαρίας Φαφαλιού

Σε μια κατάμεστη Λοκομοτίβα, με κόσμο στο πατάρι, στις σκάλες και έξω στο… πεζοδρόμιο, πραγματοποιήθηκε το βράδυ της Πέμπτης 20/1 η εκδήλωση με θέμα τις Γυναίκες στη Φυλακή.

Παρούσα ήταν και μίλησε η Μαρία Φαφαλιού, συγγραφέας του συγκλονιστικού βιβλίου με μαρτυρίες φυλακισμένων γυναικών. Η Εύα Στεφανή δεν μπόρεσε να παραβρεθεί λόγω προβλήματος υγείας, ωστόσο το ντοκιμαντέρ της Κλειστοί χώροι – “Τα περιστέρια του Κορυδαλλού”με συνεντεύξεις φυλακισμένων γυναικών στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού, προκάλεσε μεγάλη αίσθηση. Αίσθηση για όσα οι ίδιες οι φυλακισμένες γυναίκες λένε, για τον τρόπο έκφρασης αλλά και από σκηνοθετική–καλλιτεχνική άποψη με τη μουσική και τις εναλλαγές εικόνας που ανοίγουν ορίζοντες σπάζοντας τους περίκλειστους χώρους της φυλακής…

Η Κατερίνα Μάτσα παρουσίασε το βιβλίο, συνδέοντας τις μαρτυρίες του βιβλίου με το ντοκιμαντέρ. Το γραπτό μέρος της ομιλίας της Κ. Μάτσα παρουσιάζουμε παρακάτω (Την εισαγωγική ομιλία της Μαρίας Φαφαλιού θα δημοσιεύσουμε σε επόμενη ανάρτηση).

Να συμπληρώσουμε την εικόνα λέγοντας ότι υπήρξαν από τον κόσμο ερωτήσεις, παρεμβάσεις και… έντονη συναισθηματική φόρτιση. Να σημειώσουμε ανάμεσα στις παρεμβάσεις αυτή του Σάββα Μιχαήλ, που έθεσε τις θεωρητικές και πολιτικές πλευρές του συστήματος των φυλακών από τη σκοπιά μιας μαρξιστικής κριτικής.

της Κατερίνας Μάτσα

Η φυλακή είναι ο τόπος όπου δεν υπάρχει ούτε μαύρο, ούτε άσπρο, παρά μόνο γκρίζο. Εκεί, όπου η μοναξιά γράφεται στους τοίχους με ονόματα σε διάφορες γλώσσες του κόσμου. Εκεί, όπου ο χρόνος παγώνει. Εκεί, όπου λείπουν τα πάντα, εκτός από τα ψυχοφάρμακα. Εκεί, όπου ξεχνάς ότι είσαι άνθρωπος και γίνεσαι ένας αριθμός μέσα στο πλήθος.

Με αυτά τα λόγια χαρακτηρίζουν τη φυλακή οι γυναίκες που κατέθεσαν τη μαρτυρία τους για το βίωμα του εγκλεισμού τους και περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού.

Κατά τον Μ. Φουκώ, η φυλακή, όπως και ολόκληρο το σωφρονιστικό σύστημα, έχει σαν στόχο να κάνει φυσική και νόμιμη την εξουσία της τιμωρίας. Η αναμόρφωση, την οποία επαγγέλλεται, είναι ανέφικτη, γιατί δεν μπορεί να ξεπεράσει την αποστολή της, που είναι η καταστολή κοινωνικών συμπεριφορών που παρεκκλίνουν από τους κανόνες και τους νόμους και η επιβολή του κυρίαρχου συστήματος αξιών. Έτσι, ως θεσμός, η φυλακή λειτουργεί σαν εργαλείο διαχείρισης και ελέγχου των διαφόρων τύπων παραβατικότητας. Μέσα από πειθαρχικές τεχνικές και μηχανισμούς χειραγώγησης της προσωπικότητας των κρατουμένων επιχειρείται η μετατροπή τους σε πειθαρχημένα άτομα. Λειτουργεί, δηλαδή, ως μηχανισμός εξουδετέρωσης κάθε αμφισβήτησης της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων.

Η φυλακή αποτελεί μέρος ενός σύνθετου συστήματος κρατικών θεσμών, του ποινικού συστήματος, που περιλαμβάνει, επίσης την αστυνομία και τα δικαστήρια. Αυτό το ποινικό σύστημα έχει καθαρά αντι-ανατρεπτικό χαρακτήρα. Δημιουργήθηκε, δηλαδή, για την καταστολή λαϊκών εξεγέρσεων.

Το δικαστήριο, που ο Φουκώ αποκαλεί «γραφειοκρατία του νόμου», βρίσκεται πάντα υπό τον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας.

Η δε αστυνομία νομιμοποιείται στη συνείδηση της κοινωνίας μέσα από την καλλιέργεια του φόβου, με την συμβολή και των ΜΜΕ, για το έγκλημα και την εγκληματικότητα. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι όταν ψηφίζονταν στη Βουλή οι Κώδικες Ποινικής Δικονομίας, που αυστηροποιούν πολύ τις ποινές, ο υπουργός Δικαιοσύνης επικαλέστηκε την αύξηση της εγκληματικότητας -που δεν είναι αλήθεια- και της επικινδυνότητας των παραβατών.

Ανταποκρινόμενη λοιπόν στην αποστολή της η φυλακή, για τους κρατούμενους, είναι μια κόλαση. Όπως αναφέρουν οι γυναίκες που βρέθηκαν εκεί, ισχύει ο νόμος της ζούγκλας. Επιβιώνει ο ισχυρότερος, αυτός που έχει λεφτά για να δωροδοκήσει τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και όλο το μηχανισμό. Δεν υπάρχει καμμιά αλληλεγγύη μεταξύ των κρατουμένων, εκτός, ίσως, των πολιτικών κρατουμένων.

Οι συνθήκες που επικρατούν είναι άθλιες. Υπερπληθυσμός, άθλιο φαγητό, απουσία θέρμανσης, βρωμιά, διαρκείς ξυλοδαρμοί, είτε από τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους είτε μεταξύ των κρατουμένων, σεξουαλικές παρενοχλήσεις από τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, λιγοστό επισκεπτήριο -λόγω πανδημίας έχει καταργηθεί- με κάγκελα και αδιαπέραστο γυαλί, ατέλειωτες ουρές για ένα καρτοτηλέφωνο.

Είναι τρομερές οι στιγμές που οι κρατούμενες πληροφορούνται το θάνατο δικού τους προσώπου και δεν μπορούν να πάνε στην κηδεία, κλειδωμένες στα κελιά τους.

Ακόμα πιο δύσκολες είναι οι συνθήκες για τις μωρομάνες. Τους είναι αδύνατο να εξηγήσουν στα παιδάκια γιατί διπλοκλειδώνει η πόρτα του κελιού κάθε βράδυ.

Για τις γυναίκες κρατούμενες η διαβίωση στη φυλακή είναι ακόμα πιο δύσκολη, αφού και εκεί υπάρχουν έμφυλες διακρίσεις, αντιμετωπίζονται σαν δεύτερης κατηγορίας άτομα. Για παράδειγμα, οι τρανς γυναίκες εκτίουν την ποινή τους στις πειθαρχικές απομονώσεις ή σε πτέρυγες για σεξουαλικά εγκλήματα.

Εκείνο που λείπει εντελώς από τις φυλακές είναι η υγειονομική φροντίδα. Δεν υπάρχει οδοντίατρος, οφθαλμίατρος, παθολόγος, ψυχολόγος. Κρατούμενη αναφέρει ότι ζήτησε να δει οφθαλμίατρο, πέρασαν 5,5 χρόνια, αποφυλακίστηκε και οφθαλμίατρος δεν την είδε ποτέ. Επίσης δεν υπάρχει Ψυχιατρείο Κρατουμένων Γυναικών, ενώ οι αυτοκτονίες είναι 4 έως 11 φορές περισσότερες από τον υπόλοιπο πληθυσμό.

Η κατάσταση είναι ακόμα πιο τραγική στη σημερινή εποχή της πανδημίας. Οι φυλακές έχουν γίνει υγειονομικές βόμβες κορωνοϊού, καταργήθηκαν τα επισκεπτήρια, οι άδειες, τα δέματα. Σε ορισμένες φυλακές επικρατεί ψύχος Σιβηρίας και από τους κρατούμενους λείπουν τα μπουφάν και οι κουβέρτες. Τώρα μόλις αρχίζουν οι εμβολιασμοί, ενώ τώρα μόλις διατέθηκαν διαγνωστικά τεστ. Έχουν πεθάνει από τον κορωνοϊό πολλοί κρατούμενοι, αλλά και σωφρονιστικοί υπάλληλοι. Οι ελλείψεις αφορούν ακόμα και τις μάσκες και τα απολυμαντικά. Εν τω μεταξύ, όσοι και όσες διαμαρτύρονται αντιμετωπίζονται από τη διοίκηση των φυλακών με εκδικητικές μεταγωγές σε άλλες φυλακές.

Φυσικά, όσοι έχουν χρήματα για να δωροδοκήσουν διαβιώνουν σε καλύτερες συνθήκες με πολύ λιγότερα προβλήματα, ένα διαχρονικό ταξικό ζήτημα, που καταγγέλλουν και οι γυναίκες στο βιβλίο της Μ. Φαφαλιού.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων έχει πολλές φορές καταδικάσει την Ελλάδα για την άθλια κατάσταση στις φυλακές της χώρας.

Ανάλογη κατάσταση πλήρους εγκατάλειψης παρατηρείται και στην κοινωνική επανένταξη των αποφυλακισμένων. Δεν υπάρχει καμία μέριμνα για την αντιμετώπιση των πιο άμεσων αναγκών, εργασία, στέγη κ.λπ. Κατά τη γνώμη μας αυτό δεν οφείλεται μόνο στις διαρκείς περικοπές των κονδυλίων λόγω λιτότητας. Οφείλεται, πάνω από όλα, στο γεγονός ότι το ποινικό σύστημα δεν αποβλέπει στην επανένταξη των αποφυλακισμένων, αλλά στην πειθάρχησή τους, μέσα από την χωρίς όρια καταστολή. Γι’ αυτό καλλιεργείται ο ρατσισμός απέναντί τους. Σηκώνοντας το βαρύ φορτίο του στίγματος της φυλακής και της επικινδυνότητας, άνδρες και γυναίκες, βρίσκοντας κλειστές όλες τις πόρτες, συχνά υποτροπιάζουν. Πάνω από το 50% των αποφυλακισμένων επιστρέφει στη φυλακή.

Μετά από όλες αυτές τις συγκλονιστικές μαρτυρίες-καταγγελίες για τους απάνθρωπους όρους γεννιέται το εύλογο ερώτημα. Υπάρχουν αντιστάσεις των φυλακισμένων;

Στο βιβλίο αναφέρεται η μεγάλη εξέγερση στον Κορυδαλλό, το 1998, όπου συμπαραστάθηκαν και οι γυναίκες κρατούμενες – χωρίς βέβαια ο Τύπος να αναφέρει τίποτε για τον ρόλο των γυναικών. Έχουν γίνει και άλλες κινητοποιήσεις, απεργίες πείνας κ.ά. στις φυλακές της χώρας. Υπάρχουν επίσης και ατομικές αντιστάσεις Αναφέρεται μια εμβληματική θα λέγαμε μορφή, η Κατερίνα Γκουλιώνη. Πρωτοστάτησε στους αγώνες ενάντια στους εξευτελιστικούς όρους αντιμετώπισης των γυναικών, ιδιαίτερα της κολπικής εξέτασης, καθώς και για την βελτίωση των συνθηκών κράτησης. «Είμαι η Κατερίνα Γκουλιώνη. Έχω όνομα και έχω να πω πολλά», έγραψε. Και αυτό καταγράφεται στο βιβλίο. Βρέθηκε νεκρή κατά τη μεταγωγή της από τον Πειραιά στις φυλακές Νεάπολης Λασιθίου. Το σύστημα δεν ανέχεται φωνές σαν αυτή και της έκλεισε το στόμα.

Βέβαια, ένα μικρό φώς στο σκοτάδι της φυλακής, είναι οι διάφορες ομάδες εθελοντών, που κάνουν σεμινάρια ζωγραφικής, αισθητικής, ραπτικής, ξυλουργικής, χορού, τραγουδιού, μαγειρικής, ηλεκτρονικών υπολογιστών, κ.λπ. Όπως καταγράφεται στο βιβλίο, γίνονται κατά καιρούς εκθέσεις έργων κρατουμένων γυναικών, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, κ.ά. Μια άλλη σπουδαία δραστηριότητα μέσα στη φυλακή είναι η εκπαιδευτική. Το 27% των κρατούμενων γυναικών είναι αγράμματες, πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το γενικό πληθυσμό. Όμως, μόνο 10 από τις 30 φυλακές της χώρας έχουν σχολείο. Η εκπαιδευτική δουλειά βασικά γίνεται από τους εθελοντές εκπαιδευτικούς, που με τη μεγαλύτερη ανιδιοτέλεια διδάσκουν τους κρατούμενους και τις κρατούμενες. Κάποιοι, μάλιστα κρατούμενοι και κρατούμενες, μπαίνουν σε πανεπιστήμια και βγαίνουν επιστήμονες, χάρις σε αυτούς τους δασκάλους.

Ο Γκόφμαν παρομοιάζει τη φυλακή με νεκρή θάλασσα, όπου υπάρχουν μερικές νησίδες ζωντανής, σαγηνευτικής δραστηριότητας. Είναι οι δραστηριότητες περισπασμού, όπως τις λένε.

«Η καλύτερη φυλακή είναι αυτή που δεν υπάρχει», λέει η Αφροδίτη Κουκουτσάκη, καθηγήτρια Εγκληματολογίας. Το ερώτημα είναι, μπορεί να καταργηθεί η φυλακή;

Όπως λέει ο Φουκώ, όσο οι μηχανισμοί εξουσίας και οι κατασταλτικές τεχνικές παραμένουν ισχυρές μέσα στο σύστημα, η κατάργηση των φυλακών δεν λύνει το πρόβλημα. Κριτικάρει, μάλιστα, την πρόταση του καθηγητή Ποινικού Δικαίου στο Ροττερντάμ Louk Hulsman για την κατάργηση των φυλακών, μέσα από την αποποινικοποίηση του μεγαλύτερου μέρους των πράξεων και των συμπεριφορών, που ο νόμος ανάγει σε εγκλήματα ή πλημμελήματα και χαρακτηρίζοντάς τες ως κατάσταση-πρόβλημα. Η ένσταση του Φουκώ εμπεριέχεται στο ερώτημα. Μήπως παρεμβάλουμε ψυχολογικές ερμηνείες; Μήπως ο εγκληματίας θα γίνει αντικείμενο της Ψυχιατρικής, για να υποστεί τη δική της καταστολή;

Όλα αυτά τα ζητήματα αποκτούν καίρια σημασία στη σημερινή εποχή των νεοφιλελεύθερων πολιτικών που ποινικοποιούν τη φτώχεια. Και αυτή η ποινικοποίηση διενεργείται μέσω των αστυνομικών μηχανισμών και των δικαστικών μέτρων. Το δόγμα της μηδενικής ανοχής παγκοσμιοποιείται. Το κοινωνικό κράτος μετατρέπεται σε ποινικό κράτος.

Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο για την Αμερική έχει μεγάλη σημασία. Όπως και στην Ελλάδα η πλειοψηφία των κρατουμένων έχει καταδικαστεί για ναρκωτικά. Από το 1971, όταν ο Ρήγκαν κήρυξε τον «πόλεμο κατά των ναρκωτικών», το αμερικανικό κράτος έχει δαπανήσει 1 τρις δολάρια για να κλείνει τους χρήστες στη φυλακή. Έτσι, ο σωφρονιστικός πληθυσμός αυξάνεται διαρκώς σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική, ενώ την ίδια στιγμή το ποσοστό εγκληματικότητας μειώνεται. Το ποινικό σύστημα διαχειρίζεται την εξαθλίωση που γεννούν οι πολιτικές της λιτότητας, με στόχο την πειθάρχηση των μαζών, που η κρίση σπρώχνει στο περιθώριο, λέει ο Loïc Wacqant, στο βιβλίο του «Οι φυλακές της μιζέριας».

Από αυτήν την άποψη, η κατάργηση της φυλακής είναι συνυφασμένη με την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος και την κατάργηση του αστικού κράτους και των μηχανισμών του, μέσα από την κοινωνική επανάσταση. Φαίνεται ουτοπικό;

Την απάντηση τη δίνει ο μεγάλος ρώσος συγγραφέας Αντόν Τσέχωφ: «Θα έρθει κάποτε ένας καιρός που δεν θα υπάρχουν φυλακές, ούτε τρελοκομεία, ούτε κάγκελα στα παράθυρα, ούτε ζουρλομανδύες. Αργά ή γρήγορα κάποτε θα γίνει κι αυτό». (Αντόν Τσέχωφ, Ο Θάλαμος, 1892).

Όλους αυτούς τους προβληματισμούς πυροδοτεί το βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού, που συγκεντρώνει την αυθεντικότητα των βιωματικών καταθέσεων ψυχής βασανισμένων υπάρξεων, που είχαν την ατυχία να βρεθούν πίσω από τα κάγκελα της φυλακής και δεν μας αφήνει να τις λησμονήσουμε και εμείς. Γιατί όλοι τις λησμονούν. Όπως λέει ο μανές του Γιώργου Παπασιδέρη, «Τον άνθρωπο στη φυλακή όλοι τον λησμονούνε. Σαν εκκλησιά στην ερημιά που δεν τη λειτουργούνε».

Φωτογραφίες: Θόδωρος Κουτσουμπός

.neaprooptiki.gr