«Μεταμόρφωσε τον κόσμο, άλλαξε τη ζωή». 100 χρόνια σουρεαλισμού (1924-2024)

Το Πρώτο Μανιφέστο του Σουρεαλισμού γράφτηκε από τον Αντρέ Μπρετόν και δημοσιεύτηκε το 1924, πριν ακριβώς 100 χρόνια.

Απο­τε­λεί το θε­μέ­λιο του σου­ρε­α­λι­στι­κού κι­νή­μα­τος, στην ποί­η­ση, τη λο­γο­τε­χνία και γε­νι­κό­τε­ρα τις τέ­χνες. Το Μα­νι­φέ­στο του Σου­ρε­α­λι­σμού (ή αλ­λιώς υπερ­ρε­α­λι­σμού), το οποίο πιο πολύ μοιά­ζει με δο­κί­μιο παρά με Μα­νι­φέ­στο, είναι μια θε­ω­ρη­τι­κή δή­λω­ση για το τι είναι ο σου­ρε­α­λι­σμός και τι φι­λο­δο­ξεί να επι­τύ­χει.

Δημήτρης Κατσορίδας |

Ο Μπρε­τόν επη­ρε­ά­στη­κε από τον Φρό­ϋντ και την ψυ­χα­νά­λυ­ση σχε­τι­κά με το ασυ­νεί­δη­το, τα όνει­ρα και τους μη­χα­νι­σμούς της ελεύ­θε­ρης συ­νειρ­μι­κής σκέ­ψης. Εξυ­μνού­σε το θαυ­μα­στό, την τόλμη, τον έρωτα, τον αυ­θορ­μη­τι­σμό, την παι­δι­κό­τη­τα. Όμως, επη­ρε­ά­στη­κε και από το ντα­νταϊ­στι­κό κί­νη­μα, του οποί­ου υπήρ­ξε αρ­χι­κά μέλος του, αλλά ένιω­σε ότι ο σου­ρε­α­λι­σμός έπρε­πε να είναι πιο θε­τι­κός και δη­μιουρ­γι­κός για να μπο­ρεί να είναι και ανα­τρε­πτι­κός.

Οι σου­ρε­α­λι­στές, εφαρ­μό­ζο­ντας την ψυ­χα­να­λυ­τι­κή πρα­κτι­κή στην τέχνη, μέσω του ψυ­χι­κού αυ­το­μα­τι­σμού, δη­λα­δή τη συγ­γρα­φή ή δη­μιουρ­γία έργων χωρίς προ­με­λέ­τη, αφή­νο­ντας το ασυ­νεί­δη­το να κα­τευ­θύ­νει το έργο, επι­χεί­ρη­σαν να απε­λευ­θε­ρώ­σουν τη φα­ντα­σία και τη δη­μιουρ­γι­κό­τη­τα, καθώς επί­σης να προ­κα­λέ­σουν τον θεατή ή τον ανα­γνώ­στη να αμ­φι­σβη­τή­σει την αντί­λη­ψή του για την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Έχει πολύ εν­δια­φέ­ρον η πε­ρι­γρα­φή του Μπρε­τόν για το πως άρ­χι­σε να γρά­φει σου­ρε­α­λι­στι­κά. Λέει με­τα­ξύ άλλων: «[…] ο Philippe Soupault […] κι εγώ βαλ­θή­κα­με να μαυ­ρί­ζου­με χαρ­τιά, με μια αξιέ­παι­νη πε­ρι­φρό­νη­ση αυτού που θα μπο­ρού­σε να προ­κύ­ψει γρα­πτά. Η ευ­κο­λία πραγ­μά­τω­σης έκανε τα υπό­λοι­πα».(1)

Ο Μπρε­τόν όρισε τον σου­ρε­α­λι­σμό ως εξής: «Αυ­το­μα­τι­σμός ψυ­χι­κός κα­θα­ρός με τον οποίο προ­τί­θε­ται κα­νείς να εκ­φρά­σει είτε προ­φο­ρι­κά είτε γρα­πτά, είτε με οποιον­δή­πο­τε άλλο τρόπο, την πραγ­μα­τι­κή λει­τουρ­γία της σκέ­ψης […] με την απου­σία κάθε ελέγ­χου απ’ τη λο­γι­κή, έξω από κάθε προ­κα­τά­λη­ψη αι­σθη­τι­κή ή ηθική». Και συ­νέ­χι­ζε, λέ­γο­ντας ότι «Ο σου­ρε­α­λι­σμός στη­ρί­ζε­ται […] στην πα­ντο­δυ­να­μία του ονεί­ρου, στο αδιά­φο­ρο παι­γνί­δι της σκέ­ψης». Αυτή η προ­σέγ­γι­ση επι­κε­ντρώ­νε­ται στο ασυ­νεί­δη­το, απορ­ρί­πτο­ντας τους πε­ριο­ρι­σμούς της λο­γι­κής, του ρε­α­λι­σμού και του ορ­θο­λο­γι­σμού που επι­κρα­τού­σε. Έγρα­φε ο Μπρε­τόν: «[…] μου φαί­νε­ται [η ρε­α­λι­στι­κή στάση] εχθρι­κή προς κάθε πτήση δια­νοη­τι­κή και ηθική. Με τρο­μά­ζει, γιατί είναι κα­μω­μέ­νη από με­τριό­τη­τα, από μίσος και επί­πε­δη αυ­τάρ­κεια. […] Οχυ­ρώ­νε­ται αδιά­κο­πα στις εφη­με­ρί­δες και αφή­νει στην άγνοια την επι­στή­μη, την τέχνη, επι­δι­δό­με­νη στο να κο­λα­κεύ­ει την κοινή γνώμη στα πιο χα­μη­λά γού­στα της […]».

Εν ολί­γοις, η πρό­τα­ση του σου­ρε­α­λι­σμού δεν προ­έ­κυ­ψε σε κενό οξυ­γό­νου, αλλά ήταν απο­τέ­λε­σμα δια­φό­ρων επιρ­ρο­ών, αλλά και από το κοι­νω­νι­κό κλίμα της επο­χής ως αντί­δρα­ση από τις συ­νέ­πειες του Α΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου. Έχο­ντας αυτή την προ­σέγ­γι­ση ο Μπρε­τόν και οι συ­νερ­γά­τες του, εφάρ­μο­σαν κά­ποιες αντί­στοι­χες τε­χνι­κές στην τέχνη,(2) όπως: α) Αυ­τό­μα­τη γραφή, δη­λα­δή δη­μιουρ­γία έργων χωρίς συ­νει­δη­τό έλεγ­χο ή λο­γο­κρι­σία. β) Εξε­ρεύ­νη­ση, ανά­λυ­ση και ανα­πα­ρά­στα­ση των ονεί­ρων: «[…] από τη γέν­νη­ση του αν­θρώ­που μέχρι το θά­να­τό του, η σκέψη δεν πα­ρου­σιά­ζει καμιά δια­κο­πή συ­νέ­χειας, το ποσό των στιγ­μών ονεί­ρου, από την άποψη του χρό­νου […] το όνει­ρο του ύπνου, δεν υστε­ρεί σε ποσό από τις στιγ­μές πραγ­μα­τι­κό­τη­τας» ή αλ­λιώς τις στιγ­μές της εγρή­γορ­σης. γ) Χρήση αντι­φα­τι­κών και αλ­λό­κο­των στοι­χεί­ων και ει­κό­νων, που φαί­νε­ται να προ­κα­λούν, αγ­γί­ζο­ντας τα όρια του πα­ρά­λο­γου: «Η φα­ντα­σία βρί­σκε­ται ίσως στο ση­μείο να ξα­να­πά­ρει τα δι­καιώ­μα­τά της».

Ωστό­σο, αυτή η προ­σέγ­γι­ση δη­μιούρ­γη­σε κά­ποιες πα­ρε­ξη­γή­σεις σχε­τι­κά με τη ση­μα­σία του υπερ­ρε­α­λι­σμού. Όμως, αντί­θε­τα από αυτό, ο υπερ­ρε­α­λι­σμός δεν απο­τε­λεί μία από­πει­ρα φυγής από την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ή από­δρα­σης από την κα­θη­με­ρι­νό­τη­τα, ούτε ανά­γει τα πάντα στο πα­ρά­λο­γο και το όνει­ρο. Ο Μπρε­τόν δεν έφερ­νε αυτά τα στοι­χεία σε αντι­πα­ρά­θε­ση. Έλεγε σχε­τι­κά με αυτό: «Πι­στεύω στην μελ­λο­ντι­κή λύση αυτών των δύο κα­τα­στά­σε­ων, κατ’ επί­φα­ση τόσο αντι­φα­τι­κών, που είναι το όνει­ρο και η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, σ’ ένα είδος από­λυ­της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας (surréalité), υπερ­πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, αν μπο­ρεί να πει κα­νείς κάτι τέ­τοιο».

Εν κα­τα­κλεί­δι, ο σου­ρε­α­λι­σμός απο­τε­λεί μια συ­γκρο­τη­μέ­νη θε­ω­ρία μιας πιο ολι­στι­κής ερ­μη­νεί­ας του κό­σμου. Αντι­προ­σω­πεύ­ει έναν ιδιαί­τε­ρο τρόπο σύλ­λη­ψης και κα­τα­νό­η­σης των φαι­νο­μέ­νων που απαρ­τί­ζουν τον κόσμο, έχο­ντας ως κύρια επι­δί­ω­ξη την ρι­ζι­κή αλ­λα­γή της οπτι­κής με την οποία οι άν­θρω­ποι βλέ­πουν την ζωή και την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, καθώς και την ανά­δει­ξη της πο­λυ­διά­στα­της υπό­στα­σής τους. Δη­λα­δή, δίνει λόγο σε ότι είναι κα­τα­δι­κα­σμέ­νο στην σιωπή, όπως είναι οι υπό­γειες κοι­νω­νι­κές, πο­λι­τι­κές ή καλ­λι­τε­χνι­κές διερ­γα­σί­ες, με μια αδιά­κο­πη κραυ­γή για από­λυ­τη ελευ­θε­ρία.(3) Επι­δει­κνύ­ο­ντας από­λυ­τη εμπι­στο­σύ­νη στις αυ­το­σχέ­διες εμπνεύ­σεις της στιγ­μής, ο υπερ­ρε­α­λι­σμός πα­ρα­κι­νεί τον άν­θρω­πο να απο­δε­σμεύ­σει το πνεύ­μα του από ηθι­κές προ­κα­τα­λή­ψεις και κοι­νω­νι­κές δε­σμεύ­σεις, ώστε να διευ­ρύ­νει τους ορί­ζο­ντες της αντί­λη­ψής του, με­τα­βάλ­λο­ντας εξ ολο­κλή­ρου τους όρους ζωής στο άμεσο κοι­νω­νι­κό του πε­ρι­βάλ­λον.(4) Με λίγα λόγια πα­ρα­κι­νεί τον άν­θρω­πο να ζει ποι­η­τι­κά: «Να μπαί­νει κα­νείς στον κόπο να ασκεί την ποί­η­ση», έλεγε ο Μπρε­τόν. Και η τέχνη είναι ένα από τα μέσα προς αυτή την κα­τεύ­θυν­ση. Η ποί­η­ση για τον Μπρε­τόν μπο­ρού­σε ακόμη να προ­κύ­ψει και από τους συν­δυα­σμούς τί­τλων εφη­με­ρί­δων. Έλεγε χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά: «Είναι ακόμη επι­τρε­πτό να τι­τλο­φο­ρη­θεί ΠΟΙ­Η­ΜΑ αυτό που προ­κύ­πτει από την όσο το δυ­να­τόν πιο ελεύ­θε­ρη συ­να­γω­γή […] τί­τλων και απο­σπα­σμά­των τί­τλων κομ­μέ­νων από εφη­με­ρί­δες». Διότι, πί­στευε ότι τέχνη μπο­ρεί να προ­κύ­ψει και από τον τυ­χαίο συν­δυα­σμό στοι­χεί­ων της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας.

Οι σου­ρε­α­λι­στές φι­λο­δο­ξού­σαν να ανα­τρέ­ψουν τις πα­ρα­δο­σια­κές αξίες της δυ­τι­κής αστι­κής κοι­νω­νί­ας. Έτσι, ενώ αφε­νός ο στό­χος τους ήταν η δη­μιουρ­γία μιας «υπερ-πραγ­μα­τι­κό­τη­τας» (surréalité), όπου τα όρια με­τα­ξύ φα­ντα­σί­ας και πραγ­μα­τι­κό­τη­τας δια­λύ­ο­νται, αφε­τέ­ρου συν­δύ­α­σαν την τέχνη με την επα­νά­στα­ση. Η σύν­δε­ση τους με τον Τρό­τσκι ήλθε σαν μια φυ­σι­κή συ­νέ­πεια, όπως με­τέ­πει­τα και με την αναρ­χία. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο επα­να­στα­τι­κός στό­χος του Μπρε­τόν ήταν «Μια πα­θια­σμέ­νη αιώ­ρη­ση ανά­με­σα στον κομ­μου­νι­σμό και την αναρ­χία που τη θε­ω­ρού­σε ανα­γκαία για την ποι­η­τι­κή δη­μιουρ­γία».(5)

Εδώ, να πούμε ότι ο σου­ρε­α­λι­σμός στα πρώτα του βή­μα­τα, δεν είχε έντο­νη πο­λι­τι­κή διά­στα­ση. Δεν συ­ντά­χθη­κε αμέ­σως με το κί­νη­μα που απο­σκο­πεί στην κοι­νω­νι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση.(6) Αυτό έγινε δυο χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, το 1926, όταν ο Μπρε­τόν, όπως και άλλοι σου­ρε­α­λι­στές, στρα­τεύ­τη­κε με το Κ.Κ. Γαλ­λί­ας.

Στον Μπρε­τόν και σε άλ­λους βα­σι­κούς εκ­προ­σώ­πους του κι­νή­μα­τος, όπως ο Λουί Αρα­γκόν, ο σο­σια­λι­σμός φαι­νό­ταν να συν­δέ­ε­ται άμεσα με τη δη­μιουρ­γία μιας νέας ελεύ­θε­ρης κοι­νω­νί­ας που θα επέ­τρε­πε στους αν­θρώ­πους να εκ­φρά­σουν πλή­ρως την προ­σω­πι­κό­τη­τά τους και να εξε­ρευ­νή­σουν τις ασυ­νεί­δη­τες πτυ­χές του εαυ­τού τους. Αυτή η στάση, τους οδή­γη­σε σε αρ­χι­κή συ­μπά­θεια για τις επα­να­στα­τι­κές ιδέες των Μπολ­σε­βί­κων και την Οκτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση του 1917, η οποία θε­ω­ρή­θη­κε ως ένας τρό­πος για την ανα­τρο­πή του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος. Οι σου­ρε­α­λι­στές, επη­ρε­α­σμέ­νοι από τον μαρ­ξι­σμό, θε­ω­ρού­σαν την επα­νά­στα­ση ως ένα ερ­γα­λείο για την απο­δέ­σμευ­ση της αν­θρώ­πι­νης φα­ντα­σί­ας και της δη­μιουρ­γι­κό­τη­τας από τους πε­ριο­ρι­σμούς της κα­πι­τα­λι­στι­κής κοι­νω­νί­ας. Ήταν τότε που δια­τύ­πω­σαν την άποψη ότι η επα­νά­στα­ση θα είναι το μέσο για την κοι­νω­νι­κή και ψυ­χι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση.

Όμως, με την πά­ρο­δο του χρό­νου, οι σου­ρε­α­λι­στές απο­γοη­τεύ­τη­καν από τις πρα­κτι­κές του στα­λι­νι­κού κα­θε­στώ­τος στη Σο­βιε­τι­κή Ένωση, το οποίο κα­τα­πί­ε­ζε την ελευ­θε­ρία της σκέ­ψης και της δη­μιουρ­γί­ας. Ο Μπρε­τόν, που αρ­χι­κά πί­στευε στην ικα­νό­τη­τα του σο­βιε­τι­κού μο­ντέ­λου να φέρει μια κοι­νω­νι­κή επα­νά­στα­ση, άρ­χι­σε να κα­τα­λα­βαί­νει ότι το νέο κα­θε­στώς ήταν πολύ πε­ριο­ρι­στι­κό και κα­τα­πιε­στι­κό, ιδιαί­τε­ρα για την καλ­λι­τε­χνι­κή ελευ­θε­ρία. Η απο­γο­ή­τευ­ση εντά­θη­κε όταν οι σου­ρε­α­λι­στές συ­νει­δη­το­ποί­η­σαν ότι το σο­βιε­τι­κό κα­θε­στώς είχε ανα­πτύ­ξει μια αυ­ταρ­χι­κή πο­λι­τι­κή και κα­τα­πί­ε­ζε καλ­λι­τε­χνι­κές μορ­φές που δεν ήταν συμ­βα­τές με τη «σο­σια­λι­στι­κή ρε­α­λι­στι­κή» αι­σθη­τι­κή του κρά­τους.

Η πιο εν­δια­φέ­ρου­σα διά­στα­ση της σχέ­σης των σου­ρε­α­λι­στών με τις πα­ρα­κα­τα­θή­κες της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης εμ­φα­νί­ζε­ται γύρω από τον Τρό­τσκι και τις ιδέες του. Ο Τρό­τσκι, που είχε εκ­διω­χθεί από το Κομ­μου­νι­στι­κό Κόμμα και τη Σο­βιε­τι­κή Ένωση λόγω των πο­λι­τι­κών δια­φο­ρών του με το Στά­λιν, υπο­στή­ρι­ζε τη θε­ω­ρία της «Διαρ­κούς Επα­νά­στα­σης», η οποία έθετε την ανά­γκη για μια πα­γκό­σμια επα­νά­στα­ση και την απο­δο­χή της πο­λι­τι­κής ελευ­θε­ρί­ας. Ο Μπρε­τόν, με την πε­ποί­θη­ση ότι η κοι­νω­νι­κή επα­νά­στα­ση πρέ­πει να συν­δυά­ζε­ται με την ψυ­χι­κή και καλ­λι­τε­χνι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση, βρήκε έναν σύμ­μα­χο στον Τρό­τσκι. Τον θε­ω­ρού­σε έναν αυ­θε­ντι­κό επα­να­στά­τη που αγω­νι­ζό­ταν για τη σο­σια­λι­στι­κή δη­μο­κρα­τία και ελευ­θε­ρία, αντί­θε­τα με τη στα­λι­νι­κή εξου­σία που κα­τα­πί­ε­ζε την καλ­λι­τε­χνι­κή και πνευ­μα­τι­κή ελευ­θε­ρία.

Ο Μπρε­τόν έτρε­φε απε­ριό­ρι­στο θαυ­μα­σμό για τον Τρό­τσκι γιατί στο πρό­σω­πό του έβλε­πε τον εκ­φρα­στή των αυ­θε­ντι­κών επα­να­στα­τι­κών ιδεών που ο στα­λι­νι­σμός είχε αμαυ­ρώ­σει.  Η σύν­δε­ση του σου­ρε­α­λι­στι­κού ρεύ­μα­τος με τον τρο­τσκι­σμό είναι εν­δια­φέ­ρου­σα και πο­λυ­διά­στα­τη. Οι σου­ρε­α­λι­στές, και κυ­ρί­ως ο Αντρέ Μπρε­τόν, είχαν σαφή πο­λι­τι­κή το­πο­θέ­τη­ση και αρ­κε­τοί από αυ­τούς ήταν εν­θου­σια­σμέ­νοι με τις επα­να­στα­τι­κές ιδέες του Τρό­τσκι και την αντί­θε­ση του με το στα­λι­νι­κό κα­θε­στώς στη Σο­βιε­τι­κή Ένωση. Η σχέση με­τα­ξύ Μπρε­τόν και Τρό­τσκι ήταν αμοι­βαία σε­βα­στή. Και οι δυο τους είχαν κοι­νές πο­λι­τι­κές πε­ποι­θή­σεις για την ανά­γκη της επα­νά­στα­σης, τόσο στην κοι­νω­νία όσο και στην τέχνη. Ο Μπρε­τόν έγρα­ψε δη­μό­σια για την υπο­στή­ρι­ξή του στον Τρό­τσκι και την αντί­θε­σή του στο στα­λι­νι­κό κα­θε­στώς. Το 1938, ο Μπρε­τόν, συ­ντά­χθη­κε με την διε­θνή κί­νη­ση για στή­ρι­ξη του Τρό­τσκι, στον αγώνα του κατά του στα­λι­νι­κού κα­θε­στώ­τος και την ανά­γκη για μια επα­νά­στα­ση που θα σέ­βε­ται την ελευ­θε­ρία του αν­θρώ­πι­νου πνεύ­μα­τος.

Ο Τρό­τσκι, συμ­φω­νού­σε με τον Μπρε­τόν για την πλήρη απο­δέ­σμευ­ση της τέ­χνης και του καλ­λι­τέ­χνη από κάθε μορφή κα­τα­να­γκα­σμού. Δεν είναι τυ­χαίο που μέσα από τις συ­ζη­τή­σεις τους κα­τέ­λη­ξαν στην έκ­δο­ση ενός Μα­νι­φέ­στου, με τίτλο: «Για μία ανε­ξάρ­τη­τη επα­να­στα­τι­κή τέχνη».(7)

Ωστό­σο, παρά τις αμοι­βαί­ες επιρ­ρο­ές με­τα­ξύ τρο­τσκι­σμού και σου­ρε­α­λι­σμού, η σχέση αυτή υπήρ­ξε αμ­φι­λε­γό­με­νη και πέ­ρα­σε από διά­φο­ρες φά­σεις, που τε­λι­κά έφερε και απο­μα­κρύν­σεις. Ο Μπρε­τόν και ένα μέρος των σου­ρε­α­λι­στών συν­δέ­θη­καν αρ­γό­τε­ρα με την αναρ­χία, για να απο­μα­κρυν­θούν και από αυτή και να «απο­συρ­θούν» στο τέλος από την πο­λι­τι­κή σκηνή, επι­κε­ντρώ­νο­ντας την προ­σο­χή τους στις καλ­λι­τε­χνι­κές τους δρα­στη­ριό­τη­τες.

Γε­νι­κά, οι σου­ρε­α­λι­στές ανή­καν σε μια ευ­ρύ­τε­ρη ομάδα που αντέ­τει­νε τον τρο­τσκι­σμό και τον αναρ­χι­σμό κατά του αυ­ταρ­χι­σμού και του κα­τα­πιε­στι­κού χα­ρα­κτή­ρα του Σο­βιε­τι­κού κα­θε­στώ­τος. Ο σου­ρε­α­λι­σμός, ως καλ­λι­τε­χνι­κή και φι­λο­σο­φι­κή ανα­ζή­τη­ση της ελευ­θε­ρί­ας, υπο­στή­ρι­ζε μια πο­λι­τι­κή πο­ρεία που απο­σκο­πού­σε στην ανα­τρο­πή τόσο της κα­πι­τα­λι­στι­κής όσο και της γρα­φειο­κρα­τι­κής σο­βιε­τι­κής εξου­σί­ας, επι­μέ­νο­ντας σε μια αναρ­χι­κή, αντι­στα­λι­νι­κή και επα­να­στα­τι­κή διά­στα­ση.

Κλεί­νο­ντας, το παρόν ση­μεί­ω­μα να πούμε ότι το Πρώτο Μα­νι­φέ­στο του Σου­ρε­α­λι­σμού, όπως και τα επό­με­να, παρά την με­γά­λη επιρ­ροή που άσκη­σαν, δεν έγι­ναν δεκτά χωρίς αμ­φι­σβη­τή­σεις. Ορι­σμέ­νοι θε­ώ­ρη­σαν τον σου­ρε­α­λι­σμό υπερ­βο­λι­κά ακα­δη­μαϊ­κό ή δυσ­νό­η­το. Παρ’ όλα αυτά, απο­τέ­λε­σε τη βάση για μια σειρά από καλ­λι­τε­χνι­κές και λο­γο­τε­χνι­κές εξε­λί­ξεις, ανοί­γο­ντας τον δρόμο για τη διε­ρεύ­νη­ση νέων δη­μιουρ­γι­κών δυ­να­το­τή­των και την επα­νε­ξέ­τα­ση του ρόλου της φα­ντα­σί­ας στην αν­θρώ­πι­νη εμπει­ρία.

 

 

Υπο­ση­μειώ­σεις:

(1) Α. Μπρε­τόν, Μα­νι­φέ­στα του Σουρ­ρε­α­λι­σμού, εκ­δό­σεις Δω­δώ­νη, Αθή­να-Γιάν­νι­να 1983. Τα απο­σπά­σμα­τα στο παρόν κεί­με­νο, σχε­τι­κά με το Πρώτο Μα­νι­φέ­στο του Σου­ρε­α­λι­σμού, προ­έρ­χο­νται από το προ­α­να­φερ­θέν βι­βλίο του Μπρε­τόν.

(2) Έχει εν­δια­φέ­ρον η πε­ρι­γρα­φή που κάνει για το πως μπο­ρεί να γίνει μια σου­ρε­α­λι­στι­κή σύν­θε­ση, επι­χει­ρώ­ντας να βάλει τον ανα­γνώ­στη στα μυ­στι­κά της μα­γι­κής σου­ρε­α­λι­στι­κής τέ­χνης, όπως λέει. Βλ. Α. Μπρε­τόν, Μα­νι­φέ­στα του Σουρ­ρε­α­λι­σμού, ό.π., σελ. 33-51.

(3) Έφη Ρέν­τζου, «Έδωσε λόγο σε ό,τι ήταν κα­τα­δι­κα­σμέ­νο στη σιωπή», εφ. Τα Νέα, 23-24/3/2024, στο έν­θε­το «Weekend Πρό­σω­πα, σελ. 4.

(4) Urbi et Orbi. Δια­κή­ρυ­ξη της υπερ­ρε­α­λι­στι­κής ομά­δας Αθη­νών, Μάιος 2005.

(5) [Ελένη Μο­σχο­νά], «Andre Breton (1896-1966)», στο Α. Μπρε­τόν, Μα­νι­φέ­στα του Σου­ρε­α­λι­σμού, ό.π., σελ. ιβ΄.

(6) Π. Νού­τσος, «Δυο λόγια ακόμη…», Η Εφη­με­ρί­δα των Συ­ντα­κτών (έν­θε­το Νη­σί­δες), 30/11-1/12/2024.

(7) Βλ. Δ. Κα­τσο­ρί­δας, «80 χρό­νια από την έκ­δο­ση του Μα­νι­φέ­στου, Τρό­τσκι-Μπρε­τόν, ‘‘Για μία Ανε­ξάρ­τη­τη Επα­να­στα­τι­κή Τέ­χνη­’’», στο https://​rproject.​gr/​article/​otan-​o-​mpreton-​synantise-​ton-​trotski-​manifesto-​gia-​mia-​anexartiti-​epa​nast​atik​i-​tehni-​80

https://rproject.gr/article/metamorfose-ton-kosmo-allaxe-ti-zoi-100-hronia-soyrealismoy-1924-2024