Τα τριαντάφυλλα έγιναν σημαντικό μέρος της ρομαντικής γιορτής του Αγίου Βαλεντίνου στις αρχές του 18ου αιώνα χάρη στον βασιλιά Κάρολο Β’ της Σουηδίας, ο οποίος έφερε στην αυλή του και στην Ευρώπη την τέχνη της λουλουδογραφίας, ή της γλώσσας των λουλουδιών. Κατά τη Βικτωριανή εποχή, άνθη, φυτά και συγκεκριμένες συνθέσεις λουλουδιών χρησιμοποιήθηκαν για να μεταφέρουν κωδικοποιημένα μηνύματα στον παραλήπτη. Ολόκληρες συνομιλίες μπορούσαν να πραγματοποιηθούν χωρίς ούτε μια λέξη. Λόγω της ευελιξίας, της ομορφιάς και της ποικιλίας τους, τα τριαντάφυλλα αποτέλεσαν κλασσικό σύμβολο αγάπης σε όλες τις παραλλαγές τους. Από πού όμως προέρχονται τα εκατομμύρια τριαντάφυλλα και λουλούδια που καλλιεργούνται ειδικά για την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου και ποιες είναι οι συνέπειες της βιομηχανίας λουλουδιών στην εποχή της κλιματικής κρίσης;
Κωνσταντίνα Λύρου*
Τα λουλούδια έχουν γίνει μέρος μιας τεράστιας κερδοφόρας παγκόσμιας βιομηχανίας αξίας περίπου 64,5 δισεκατομμυρίων ευρώ με τεράστιο περιβαλλοντικό κόστος. (1) Οι σχετικά πρόσφατες ιστορικές και πολιτιστικές αλλαγές οδήγησαν σταδιακά τα εισαγόμενα ανθοκομικά προϊόντα να γίνουν το αντίθετο της κοινωνικά δίκαιης οικονομίας.
Όλα ξεκίνησαν τον 19ο αιώνα στην Αγγλία και τις Κάτω Χώρες (Ολλανδία, Βέλγιο και Λουξεμβούργο), τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ιαπωνία, οι οποίες αντιπροσώπευαν σχεδόν το ήμισυ του παγκόσμιου εμπορίου λουλουδιών. Aπό την δεκαετία του 1990, η παραγωγή μετατοπίζεται αργά προς τις χώρες με καλύτερες κλιματολογικές συνθήκες και χαμηλότερο κόστος εργασίας. Σήμερα τα περισσότερα λουλούδια που διατίθενται στην αγορά εισάγονται από την Ολλανδία, την Κένυα, την Κολομβία και το Ισραήλ, οι οποίες καλλιεργούν ευρέως δημοφιλή λουλούδια όπως τριαντάφυλλα, ορχιδέες και γαρύφαλλα.(2)
Στην Ελλάδα το 80% των λουλουδιών προέρχονται από εισαγωγές και μόνο το 20% από Έλληνες παραγωγούς. Τα άνθη εισάγονται κυρίως από την Ολλανδία (11,5 εκατομμύρια δολ.), η οποία θεωρείται η «Μέκκα» των λουλουδιών, την Ιταλία (583 χιλιάδες δολ.), την Κένυα (364 χιλιάδες δολ.), τη Βουλγαρία (162 χιλιάδες δολ.) την Ισπανία (96,7 χιλιάδες δολ.),αλλά και από την Τουρκία. Το 2020, η Ελλάδα εισήγαγε 13 εκατομμύρια δολάρια σε κομμένα λουλούδια και έγινε ο 44ος μεγαλύτερος εισαγωγέας στον κόσμο. Λίγες δεκαετίες πριν, η εικόνα ήταν ακριβώς η αντίστροφη: μόλις το 20% των λουλουδιών προέρχονταν από το εξωτερικό, ενώ το 80% καλλιεργούνταν στην Ελλάδα από ντόπιους παραγωγούς. Πλέον, το 50% της ελληνικής παραγωγής αφορά τριαντάφυλλα και το υπόλοιπο χρυσάνθεμα, ζέρμπερες, πρασινάδες και εποχικά, π.χ, νεραγκούλες ή ηλίανθους. Το 2020, η Ελλάδα εξήγαγε 1,7 εκατομμύρια δολάρια, καθιστώντας την, τον 57ο μεγαλύτερο εξαγωγέα στον κόσμο.
Εκπομπές άνθρακα
Η εντατική καλλιέργεια φρέσκων λουλουδιών συμβάλλει στην μείωση της παραγωγικότητας του εδάφους, στην υποβάθμιση της ποιότητας του, ενώ απαιτούνται μεγάλες εισροές ενέργειας. Αυτό ισχύει για τις «βόρειες» χώρες, όπως οι Κάτω Χώρες και το Ηνωμένο Βασίλειο, οι οποίες λόγω έλλειψης ηλιοφάνειας καλλιεργούν κυρίως λουλούδια σε θερμοκήπια που θερμαίνονται μέσω καύσης φυσικού αερίου και απελευθερώνουν μεγάλες ποσότητες CO2.(3) Εκτιμάται ότι το 79% της ενέργειας που χρησιμοποιείται στην γεωργία στην Ολλανδία χρησιμοποιείται για την τροφοδότηση αυτών των θερμοκηπίων.(4)
Τα λουλούδια που προέρχονται από τη Νότια Αμερική ή την Αφρική συνήθως χρησιμοποιούν εντατικά συστήματα άρδευσης και ψεκάζονται με φυτοφάρμακα για προστασία από παράσιτα. Επιπρόσθετα, το αποτύπωμα νερού για ένα τριαντάφυλλο υπολογίζεται σε 7-13 λίτρα, το οποίο σημαίνει ότι η απαιτούμενη άντληση νερού είναι τεράστια δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα, ειδικά σε χώρες που αντιμετωπίζουν ελλείψεις όπως η Κένυα.(5)
Εκτός της παραγωγής, υπάρχει επίσης το κόστος μεταφοράς τους σε όλο τον κόσμο, παρόλο που όπως και με την αγορά τοπικών τροφίμων, οι μεταφορές δεν σχετίζονται απαραίτητα με τις αυξημένες εκπομπές άνθρακα. Μελέτη από το Πανεπιστήμιο Cranfield στο Ηνωμένο Βασίλειο συνέκρινε το κόστος άνθρακα των τριαντάφυλλων, τα οποία πωλήθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο και καλλιεργήθηκαν στις Κάτω Χώρες και την Κένυα, αναλύοντας τον κύκλο ζωής.(6) Η έρευνα αποκάλυψε ότι ενώ περισσότερος άνθρακας εκπέμπεται κατά τη μεταφορά των λουλουδιών από την Κένυα στο Ηνωμένο Βασίλειο, υπήρχε πολύ υψηλότερο κόστος άνθρακα σχετιζόμενο με τη φάση παραγωγής των λουλουδιών που καλλιεργούνται στις Κάτω Χώρες, χάρη στην εντατική καλλιέργεια σε θερμοκήπια, η οποία απαιτεί μεγάλες εισροές ενέργειας. Για 12.000 μίσχους τριαντάφυλλου, διαπιστώθηκε ότι εκείνοι που καλλιεργούνται στην Κένυα εκπέμπουν 2.200 κιλά CO2, ενώ εκείνοι που καλλιεργούνται στην Ολλανδία εκπέμπουν 35.000 κιλά CO2, που ισοδυναμούν με περίπου 3 κιλά CO2 ανά λουλούδι. Αυτό μεταφράζεται σε μια εξαπλάσια διαφορά στις εκπομπές άνθρακα της Ολλανδίας σε σύγκριση με αυτές από τα τριαντάφυλλα που καλλιεργούνται στην Κένυα.
Τα τριαντάφυλλα που εισάγονται από θερμότερα κλίματα της Νότιας Αμερικής μεταφέρονται σε φορτηγά ψυγεία στις ΗΠΑ, ενώ στην Ευρώπη εισάγονται συχνότερα από την Αφρική. Αυτό σημαίνει ότι μεταφέρονται σε φορτηγά ελεγχόμενης θερμοκρασίας και κλειδώνονται όλη τη νύχτα σε ψυγεία πριν το ταξίδι τους προς τα ανθοπωλεία του κόσμου.
Η διαδικασία ψύξης προκαλεί την καύση περισσότερων καυσίμων από τα φορτηγά με συνέπεια την εκπομπή μεγαλύτερου ποσοστού CO2 στην ατμόσφαιρα. Κατά μέσο όρο, τα φορτηγά ψυγεία χρησιμοποιούν περίπου 25% περισσότερα καύσιμα από εκείνα που δεν έχουν ψυγείο, ενώ τα περισσότερα εξακολουθούν να χρησιμοποιούν πετρέλαιο κίνησης που παράγει περισσότερους ατμοσφαιρικούς ρύπους από τη βενζίνη. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι στη χώρα μας, η απουσία κεντρικής δομής διανομής στη Θεσσαλονίκη, συχνά αναγκάζει τους ανθοπώλες να ταξιδεύουν με δικά τους μέσα πάνω από 500 χιλιόμετρα για άμεση προμήθεια από την κεντρική αγορά διανομής της Αθήνας, για να εξασφαλίσουν μεγαλύτερη ποικιλία, υψηλότερη ποιότητα και χαμηλότερες τιμές.(7)
Χημική ρύπανση
Υπάρχει μια πληθώρα περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκαλούνται από τη βιομηχανία κομμένων λουλουδιών, εκτός των εκπομπών άνθρακα. Η υπερβολική χρήση φυτοφαρμάκων και ζιζανιοκτόνων οδηγεί στην εισροή αυτών των χημικών ουσιών στο έδαφος και στη συνέχεια στα υπόγεια ύδατα, μολύνοντάς τα, υποβαθμίζοντας περαιτέρω την ποιότητα του νερού, ενώ τα σπρέι μολύνουν τον αέρα.(8) Κάθε είδος λουλουδιών προσελκύει διαφορετικά παράσιτα και έτσι εάν ένα φυτώριο παράγει μεγάλη ποικιλία λουλουδιών, το κοκτέιλ των φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση ενός μεγάλου όγκου παραγωγής μολύνει την τοπική περιοχή.(9) Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει νομικό πλαίσιο που απαγορεύει τη χρήση εξαιρετικά τοξικών φυτοφαρμάκων ή / και τουλάχιστον θέτει όρια στο μέγεθος της έκθεσης.
Ένα άλλο ζήτημα που προκαλείται από την ευρεία χρήση φυτοφαρμάκων είναι οι αρνητικές επιπτώσεις τους στους επικονιαστές, γεγονός που οδήγησε σε απότομη μείωση των μελισσών και άλλων επικονιαστών, των οποίων ο ρόλος είναι η ανταλλαγή γύρης μεταξύ λουλουδιών συμβάλλοντας έτσι στην παραγωγή φρούτων και σπόρων.(10) Ο κύριος αρνητικός αντίκτυπος της χρήσης φυτοφαρμάκων και ζιζανιοκτόνων είναι η μείωση της διαθεσιμότητας των ανθοφόρων φυτών ως θρεπτικών πόρων των εντόμων.(11) Τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται σε καλλιέργειες στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ανθεκτικά, καταλήγουν σε χειμάρρους, λίμνες και ποτάμια, καταστρέφουν την υδρόβια ζωή και συνδέονται με το σύνδρομο κατάρρευσης των μελισσιών.(12) Ως αποτέλεσμα της στενής επαφής με τα φυτά πολλοί επικονιαστές είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στις τοξικές επιπτώσεις των φυτοφαρμάκων και των ζιζανιοκτόνων που ψεκάζονται στα λουλούδια για να αυξήσουν την παραγωγή.(13)
Τα νεονικοτινοειδή απορροφώνται από κάθε τμήμα του φυτού, μεταξύ άλλων από τη γύρη και το νέκταρ. Οι μέλισσες και άλλα έντομα τα απορροφούν και τα μεταφέρουν στις κυψέλες και τις φωλιές τους, ενώ μόλυνση συντελείται και μέσω υλικών όπως φύλλα, λουλούδια και φυτικές ρητίνες που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή τους.(14)
Ανήθικη Εργασία: 3 σεντς ανά τριαντάφυλλο για τους εργαζόμενους στις φυτείες
Όταν ένας καταναλωτής αγοράζει ένα τριαντάφυλλο στην Ευρώπη για 1,5 ευρώ, μόνο 0,03 ευρώ μπαίνει στις τσέπες των ανθρώπων που το καλλιέργησαν, δηλαδή το 2% της λιανικής τιμής. Ένα τριαντάφυλλο πωλείται στα 0,12 ευρώ ανά στέλεχος, ενώ μετά την άφιξή του στο Άμστερνταμ, αγοράζεται έναντι 0,8 € από τον πωλητή. Μεταξύ των δύο άκρων της αλυσίδας, η διαφορά κατανέμεται μεταξύ των μεσαζόντων, καθώς και τα έξοδα της αεροπορικής μεταφοράς. Οι μισθοί μειώνονται από τη δεκαετία του 2000, ενώ απεργίες και διαδηλώσεις ειδικά την Ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου, είναι συνεχείς.(15)
Στην Ανατολική Αφρική, οι μισθοί για τους εργαζόμενους σε θερμοκήπια, οι οποίοι είναι κυρίως γυναίκες, δεν είναι αρκετοί για να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες. Σύμφωνα με την οργάνωση Women Working WorldWide, μελέτη 38.000 εργαζομένων γυναικών στη βιομηχανία λουλουδιών έδειξε ότι ο μέσος μηνιαίος μισθός για μια Κενυάτισα εργαζόμενη ήταν μεταξύ 59 και 94 δολαρίων και μεταξύ 28 και 46 δολαρίων για τις Αιθιοπίνες, ομόλογές τους.(16) Παρόλο που οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν το 75% του εργατικού δυναμικού στις περισσότερες φάρμες λουλουδιών, η κοινωνία δεν εκτιμά τη συνεισφορά τους ως εργασία, καθώς ο κύριος όγκος των δραστηριοτήτων τους στις φυτείες λουλουδιών, θεωρείται συχνά ως «μη παραγωγική εργασία υποστήριξης».(17) Οι γυναίκες φαίνεται ότι είναι «θύματα των σωμάτων τους», αφού επιλέγονται όχι με βάση τις ατομικές τους ικανότητες, αλλά με βάση τις επιταγές της κοινωνίας για το φύλο τους, καθώς η συγκομιδή λουλουδιών απαιτεί λεπτότητα και προσοχή στις λεπτομέρειες, αρετές που παραδοσιακά θεωρούνται «γυναικείες» από τις κοινωνίες.
Επιπλέον, η εργασία σε φυτείες λουλουδιών ενέχει σοβαρούς κινδύνους για την υγεία.
Στην Κολομβία, 200 κιλά φυτοφαρμάκων χρησιμοποιούνται ανά εκτάριο γης, διπλάσιος αριθμός για την ίδια επιφάνεια στην Ολλανδία, και περίπου 75 φορές περισσότερα κιλά στη συμβατική γεωργία στα αναπτυγμένα έθνη. Υπολογίζεται ότι οι εργαζόμενοι εκτίθενται σε πάνω από 100 διαφορετικούς τύπους χημικών ουσιών κατά τη διάρκεια της ημέρας.(18) Στο Εκουαδόρ υπήρξαν αρκετές περιπτώσεις καρκινοπαθών γυναικών εργαζομένων στη βιομηχανία, δεδομένου ότι η εργασία ήταν μαύρη, δεν είχαν κανένα δικαίωμα αποζημίωσης. Οι μέθοδοι επεξεργασίας επίσης απαιτούν σύγχρονες τεχνικές γραμμής παραγωγής που προκαλούν επαναλαμβανόμενους τραυματισμούς από το στρες. Τέλος, υπάρχει κίνδυνος και για τους ανθοπώλες. Μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Βέλγιο διαπίστωσε ότι οι εργαζόμενοι στα ανθοπωλεία που χειρίζονται μεγάλο αριθμό λουλουδιών, εκτίθενται σε υπολείμματα φυτοφαρμάκων με πιθανές επιπτώσεις στην υγεία τους.(19)
Νεοφιλελευθερισμός και Αποικιοκρατία
Η βιομηχανία λουλουδιών στην Κένυα είναι η αρχαιότερη στην αφρικανική ήπειρο καθώς «χρονολογείται από τις πρώιμες ημέρες της βρετανικής [αποικιακής] κυριαρχίας».(20) Ενώ η αποικιακή κυβέρνηση αντιμετώπισε άλλες χώρες ως αποθέματα εξόρυξης φυσικών πόρων, η Κένυα είχε διαφορετική εξέλιξη δεδομένου ότι ήταν αποικία εποίκων. Η βρετανική αποικιακή κυβέρνηση ίδρυσε θύλακες μακροχρόνιας παραγωγής όπου συγκεκριμένα γεωργικά προϊόντα (τσάι, φρούτα, λαχανικά και λουλούδια) που ήταν σε ζήτηση στην Ευρώπη, καλλιεργήθηκαν εντατικά. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η Κένυα αποτελεί τον κορυφαίο προμηθευτή κομμένων λουλουδιών εκτός εποχής στον κόσμο, ενώ είναι ο νούμερο ένα προμηθευτής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς οι εξαγωγές λουλουδιών της αντιπροσωπεύουν το 58% του συνόλου των εξαγωγών κομμένων λουλουδιών.(21)
Η αναδιάρθρωση των οικονομικών συστημάτων στις αναπτυσσόμενες χώρες συνεχίζει να μεταμορφώνει αμετάβλητα τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές σχέσεις παραγωγής και αναπαραγωγής σε ποικίλα επίπεδα. Στο A Feast of Flowers, ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Christopher Krupa εξετάζει τον αναπτυσσόμενο τομέα των κομμένων λουλουδιών του Εκουαδόρ και εξηγεί πώς η καπιταλιστική επέκταση επέβαλε στον Παγκόσμιο Νότο νέους τρόπους οικονομικής εξάρτησης, υποβάλλοντας τους αυτόχθονες πληθυσμούς σε περίπλοκες μορφές φυλετικής «βελτίωσης», μετατρέποντάς τους ταυτόχρονα σε πόρους βιομηχανικής επέκτασης.(21) Η επέκταση των παγκόσμιων αγορών συντελείται με την εξόντωση των τοπικών οικονομιών και πολιτισμών. Όπως αναφέρει η Vandana Shiva στο βιβλίο της Η αρπαγή της σοδειάς, οι πριμοδοτούμενες εξαγωγές των βιομηχανικών χωρών κατακλύζουν τις αγροτικές κοινωνίες καταστρέφοντας τις ζωές, τη βιοποικιλότητα και την πολιτισμική πολυμορφία της διατροφής.(22)
Ο νεοφιλελευθερισμός και η ασυδοσία της ελεύθερης αγοράς, επέφεραν βαθιές επιπτώσεις στα συστήματα γεωργίας και εμπορίας, στα εργασιακά καθεστώτα, στις αλυσίδες τροφίμων και στα καταναλωτικά πρότυπα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ομοίως, ο σκοπός και η πλαισίωση των συστημάτων παραγωγής έχουν αλλάξει σημαντικά, δεδομένου ότι η «καλλιέργεια» ονομάζεται επί του παρόντος «αγροτική επιχείρηση» και δεν βρίσκεται πλέον υπό τον έλεγχο οικογενειών.(23) Οι αγροτικές επιχειρήσεις διέπονται από διεθνείς νόμους και κανονισμούς, υπό τον έλεγχο των διεθνών αγροδιατροφικών αλυσίδων που έχουν έδρα τον παγκόσμιο βορρά και είναι συνυφασμένες με παγκόσμια κυκλώματα κεφαλαίου. Πρέπει να αναφερθεί επίσης, ότι οι πιο παραδοσιακές ποικιλίες σπόρων έχουν κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, ενώ οι γεωργικές πρακτικές ακολουθούν εσωτερικά καθορισμένα πρότυπα και τα πλαίσια μάρκετινγκ δεν είναι πλέον τοπικά προσαρμοσμένα.
Η βιομηχανία λουλουδιών είναι ενδεικτική επίσης του τρόπου με τον οποίο τα κοινωνικο-πολιτισμικά στερεότυπα καθορίζουν τη γυναικεία εργασία και αποτελεί επίσης παράδειγμα του πώς οι σεξιστικές διακρίσεις μεταφράζονται από την ιδιωτική, στη δημόσια σφαίρα.(24) Αναδεικνύεται η συμβολή του καπιταλισμού στην «ανελευθερία της εργασίας των γυναικών», καθώς η πλειονότητα των γυναικών δεν είναι ελεύθερη και δεν έχει επιλογές. Όπως υποστηρίζει η ερευνήτρια σε θέματα φύλου Soni-Sinha, «η καταπίεση των γυναικών [είναι] λειτουργική για τον καπιταλισμό».(25) Πράγματι, ο δυσανάλογα υψηλός αριθμός γυναικών σε λιγότερο ανταποδοτικές, με χαμηλότερες αποδοχές εργασίες αλλά σε ιδιαίτερα απαιτητικούς τομείς, αντανακλά τον άνισο τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα.
Τα βήματα προς ένα βιώσιμο μέλλον είναι ζωτικής σημασίας. Οι εκπομπές CO2 ήταν ο κύριος συντελεστής στην κλιματική κρίση από το πρώτο μισό του 18ου αιώνα και δυστυχώς παραμένει στην ατμόσφαιρα για χιλιάδες χρόνια (σε αντίθεση με άλλους ρύπους όπως το οξείδιο του αζώτου ή το μεθάνιο που διαλύονται σε λιγότερο από έναν αιώνα ή ακόμη και μια δεκαετία.(26) Αυτό σημαίνει ότι εξακολουθούμε να αναπνέουμε τη ρύπανση που δημιουργήθηκε κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση, ενώ ο κόσμος κινείται προς έναν παγκόσμιο πληθυσμό 9,6 δισεκατομμυρίων έως το 2050.
Είναι απαραίτητο να μειώσουμε το περιβαλλοντικό μας αποτύπωμα, να χρησιμοποιούμε περισσότερα οργανικά λιπάσματα και λιγότερα φυτοφάρμακα, να φυτεύσουμε περισσότερα δέντρα και περισσότερα τοπικά λουλούδια, να προστατεύσουμε τη βιοποικιλότητα και να εστιάσουμε στην περιβαλλοντική εκπαίδευση, έτσι ώστε οι μελλοντικές γενιές να μπορέσουν να σώσουν ό,τι εμείς καταστρέψαμε. Οφείλουμε να αλλάξουμε τις κυρίαρχες συμπεριφορές που μας έκαναν να αγοράζουμε λουλούδια χωρίς να λαμβάνουμε υπόψιν παράγοντες κοινωνικής δικαιοσύνης και περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Εναλλακτικά, μπορούμε να προσφέρουμε στους αγαπημένους μας μια γλάστρα ή ακόμα και ένα δέντρο την Ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου και άλλων γιορτών, ή ακόμα και να καλλιεργήσουμε τα δικά μας λουλούδια, συμβάλλοντας στη μείωση εκπομπών άνθρακα που σχετίζονται με την παραγωγή και τη μεταφορά τους, παρέχοντας παράλληλα ένα καταφύγιο για μέλισσες και έντομα.
*Ερευνήτρια/Ακτιβίστρια, BA in English studies. MA Animal Welfare, Ethics and the Law
Αναφορές
1) Newman, S. E., 2019. Floriculture. Encyclopedia of Environmental Health (second edition), 19-33.
2) Bogash, S. M., Ford, T. G., Kime, L. F., Harper, J. K., 2012. Agricultural Alternatives: Cut-flower production. Penn State Extension.
3) Wainwright, H., Jordan, C., Day, H., 2014. Chapter 15: Environmental Impact of Production Horticulture. In: Tropical and Subtropical Crops. Springer, Eds. Dixon, G. R. and Aldous, D. E., 503-522.
4) Lansink, A. and Bezlepkin, I., 2003. The effect of heating technologies on CO2 and energy efficiency of Dutch greenhouse firms. Journal of Environmental Management, 68(1), 73-82.
5) M. Mekonnen & A. Hoekstra & R. Becht, 2012. “Mitigating the Water Footprint of Export Cut Flowers from the Lake Naivasha Basin, Kenya,” Water Resources Management: An International Journal, Published for the European Water Resources Association (EWRA), Springer;European Water Resources Association (EWRA), vol. 26(13), pages 3725-3742, October.
6) Williams, A., 2007. Comparative study of cut roses for the British market produced in Kenya and the Netherlands. Précis report for World Flowers.
7) Malindretos, I.G., Moschuris, S.J., & Folinas, D. (2015). Cut-Flowers Supply Chain and Logistics. The Case of Greece.
8) Wainwright, H., Jordan, C., Day, H., 2014. Chapter 15: Environmental Impact of Production Horticulture. In: Tropical and Subtropical Crops. Springer, Eds. Dixon, G. R. and Aldous, D. E., 503-522.
9) Bogash, S. M., Ford, T. G., Kime, L. F., Harper, J. K., 2012. Agricultural Alternatives: Cut-flower production. Penn State Extension.
10) Ollerton, J., Winfree, R., Tarrant, S., 2011. How many flowering plants are pollinated by animals? Oikos, 120, 321-326.
11) Bohnenblust, E. W., Vaudo, A. D., Egan, J. F., Mortensen, D. A., Tooker, J. F., 2016. Effects of the herbicide dicamba on nontarget plants and pollinator visitation. Environmental Toxicology and Chemistry, 35, 144-151.
12) Τα νεονικοτινοειδή ως νευροτοξίνες, δρουν επιτιθέμενα στο κεντρικό νευρικό σύστημα των παρασίτων, έχουν απαγορευτεί, σε διαφορετικό βαθμό, στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία και τη Σλοβενία, αν και αλλού πωλούνται ελεύθερα στο εμπόριο και χρησιμοποιούνται ευρέως.
13) Berenbaum, M. R., 2016. Does the honey bee “risk cup” runneth over? Estimating aggregate exposures for assessing pesticide risks to honey bees in agroecosystems. Journal of Agriculture and Food Chemistry, 64, 13-20.
14) Andi M Kopit, Theresa L Pitts-Singer, Routes of Pesticide Exposure in Solitary, Cavity-Nesting Bees, Environmental Entomology, Volume 47, Issue 3, June 2018, Pages 499–510, https://doi.org/10.1093/ee/nvy034
15) Leipold B, Morgante F (2013). The Impact of the Flower Industry on Kenya’s Sustainable Development. International Public Policy Review 7:2.
16) Nelson, V and Tallontire, A (2014) Battlefields of ideas: changing narratives and power dynamics in private standards in global agricultural value chains. Agriculture and Human Values, 31 (3). 481 – 497. ISSN 0889-048X. https://doi.org/10.1007/s10460-014-9512-8
17) Bianchi, L. (2018). Concerted campaign helps women in Kenya’s flower industry get a better deal. The Conversation Africa.
18) McQuaid, John. (2011). The secrets behind your flowers. 42.
19) Toumi, K., Joly, L., Vleminckx, C., & Schiffers, B. (2017). Risk Assessment of Florists Exposed to Pesticide Residues through Handling of Flowers and Preparing Bouquets. International journal of environmental research and public health, 14(5), 526. https://doi.org/10.3390/ijerph14050526
20) Whitaker, M., and Kolavalli, S. (2006). Floriculture in Kenya. Technology, Adaptation, and Exports. How Some Developing Countries Got It Right. Washington, DC: World Bank.
21) Dolan, C., Opondo, M., and Smith, S. (2012). Gender, rights and participation in the Kenya cut flower industry.
22) Krupa, C. (2022). A Feast of Flowers: Race, Labor, and Postcolonial Capitalism in Ecuador. University of Pennsylvania Press. https://doi.org/10.2307/j.ctv1q6bnnh
23) Shiva, Vandana. Η αρπαγή της σοδειάς Η ληστεία της παγκόσμιας παραγωγής τροφής. Κεφάλαιο 2. σελ 43. Εκδόσεις Εξάρχεια, ISBN 9789609883436
24) Harvey, David (2003), The new imperialism. Oxford: Oxford University Press
25) Charles, K. K., Guryan, J., and Pan, J. (2018). The effects of sexism on American women:The role of norms vs. discrimination (No. w24904). National Bureau of Economic Research.
26) Soni-Sinha, U. (2010). Gender, subjectivity and agency: A study of workers in Noida export processing zone, India. Global Labour Journal, 1(2), 265-294.
27) Ripple William J,Wolf Christopher, Newsome Thomas M, Barnard Phoebe, Moomaw William R , World Scientists’ Warning of a Climate Emergency, BioScience, Volume 70, Issue 1, January 2020, Pages 8–12, https://doi.org/10.1093/biosci/biz088
efsyn.gr/
