«Το ελληνικό έθνος-κράτος, από τη συγκρότησή του, έχει συμπεριλάβει εθνοτικές ομάδες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κυρίως γλωσσικά, οι οποίες μάλιστα συνέβαλαν καθοριστικά στον αγώνα της Ανεξαρτησίας, έχοντας ελληνική συνείδηση. Οι Αρβανίτες της Νότιας Ελλάδας και κάποιων νησιών, όπως και οι Βλάχοι της Βόρειας Ελλάδας, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Βασίλης Νιτσιάκος*
»Οι όποιες διαφορετικές εθνολογικές καταβολές, ακόμα και η γλωσσική διαφοροποίηση, δεν είναι εμπόδιο στην εθνική συνένωση, όταν υπάρχει η σχετική πολιτική βούληση και επιλογή. Τουλάχιστον αυτό υποστηρίζει η βουλησιαρχική προσέγγιση στο έθνος και στην εθνική ταυτότητα. Δεν είναι το αίμα, το δέρμα, η βιολογία εν γένει, αλλά η παιδεία και η συνείδηση που αποτελούν την προϋπόθεση για τη συγκρότηση και τη συνοχή ενός έθνους.
»Τα παραπάνω συνδέονται φυσικά με την έννοια του αυτοπροσδιορισμού, ο οποίος αυτοπροσδιορισμός εξαρτάται από τη συνείδηση. Μπορεί κάποιος που δεν έχει τα χαρακτηριστικά που συνήθως προσδιορίζουν την εθνική ταυτότητα, όπως η γλώσσα, να έχει επιλέξει να ενταχθεί σε μια εθνική ομάδα.
»Σε αντίθεση με την εθνοτική ταυτότητα (ethnicity), που αφορά την Eθνολογία / Ανθρωπολογία, η ιθαγένεια, η εθνικότητα (nationality) αφορά την πολιτειακή οργάνωση, το κράτος. Αυτή η διάκριση πρέπει να είναι ξεκάθαρη για να μην μπορούν αυτά τα θέματα να χρησιμοποιούνται κατά το δοκούν στο πλαίσιο μικροπολιτικών σκοπιμοτήτων».
Αυτά, μεταξύ άλλων, γράφει ο υποφαινόμενος σε σχετικό κείμενό του, που δημοσιεύτηκε πριν από κάποια χρόνια και αφορούσε τις εθνικές και εθνοτικές ταυτότητες. Το 1991, όταν συζητιόταν αυτά τα θέματα ευρέως στην ελληνική κοινωνία, με αφορμή το Μακεδονικό, ο τότε πρωθυπουργός της χώρας, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, για πρώτη φορά ίσως στον επίσημο πολιτικό λόγο, χρησιμοποίησε τον όρο «εθνοτική ομάδα» και ήταν σαν να ερχόταν από το πουθενά.
Το έκανε αναφερόμενος στους Πομάκους της Θράκης – και σωστά κατά τη γνώμη μου. Ηταν ένας τρόπος που συμβάδιζε με τα δεδομένα των σχετικών επιστημονικών κλάδων από τη μια και από την άλλη έλυνε ένα πρόβλημα που αφορούσε την εθνική ένταξη της συγκεκριμένης ομάδας.
Μιλώντας, λοιπόν, για «εθνοτική ομάδα» (ο διεθνής όρος είναι ethnic group), διαχώριζε τους Πομάκους από το τουρκικό έθνος (nation), προσδιόριζε την ιδιαίτερη εθνολογική καταγωγή τους και με αυτή την εθνοτική ταυτότητα τους ενέτασσε στο ελληνικό έθνος. Πρόκειται για μια προσέγγιση που, πράγματι, συνάδει με τις αρχές της Εθνολογίας, της Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας αλλά και της Κοινωνιολογίας και από πολιτική άποψη συμβάλλει στην υπέρβαση των προβλημάτων σε ό,τι αφορά την εθνική ταυτότητα και ένταξη αυτών των ανθρώπων.
Τούτες τις μέρες, αίφνης, προκύπτει, προεκλογικά φυσικά, ξανά ζήτημα. Τι είναι οι μουσουλμάνοι της Θράκης και όλοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, ή έχουν άγνοια ή υποκρίνονται. Κι όταν μιλά κανείς για το αυτονόητο του δικαιώματος στον αυτοπροσδιορισμό, σπεύδουν να τον κατασπαράξουν για χάρη της ψηφοθηρίας. Και ο αρχηγός του αναγκάζεται εκβιαστικά να δηλώσει ότι είναι προσωπικές απόψεις. Αυτά ζούμε και πορευόμαστε υπερήφανοι για το επίπεδο του δημόσιου διαλόγου…
Τα πράγματα είναι απλά για όσους καταφέρνουν να ξεφύγουν από τις δηλητηριώδεις ρητορικές και πρακτικές. Ούτε «τουρκογενείς» ούτε τίποτα. Αυτά είναι άλλα λόγια ν’ αγαπιόμαστε. Οι μουσουλμάνοι της Θράκης έχουν αναγνωριστεί διεθνώς από τη Συνθήκη της Λωζάνης ως «μουσουλμανικές μειονότητες».
Αυτές, λοιπόν, οι μειονότητες είναι εθνοτικά, δηλαδή εθνολογικά, τρεις: οι Ρομά, οι Πομάκοι και οι εθνοτικά, δηλαδή εθνολογικά, Τούρκοι. Οι τρεις αυτές εθνοτικές ομάδες διαφέρουν γλωσσικά, τουλάχιστον ως προς τις καταβολές τους, αλλά αυτό που τους ενώνει είναι το θρήσκευμα, το οποίο με βάση το οθωμανικό σύστημα των μιλλέτ και την κοινή αντίληψη για αιώνες τους ενέτασσε στην κατηγορία «Τούρκοι».
Αυτή η ταξινόμηση ενισχύθηκε στη σύγχρονη ιστορία από τις κατά κοινή ομολογία λαθεμένες πολιτικές του ελληνικού κράτους. Ετσι, και οι τρεις αυτές ομάδες βρέθηκαν παγιδευμένες στη διχοτομία ή στο δίλημμα «Ελληνας ή Τούρκος».
Αυτό το δίλημμα αφορά βεβαίως την εθνοτική ταυτότητα, η οποία έχει εθνολογικό περιεχόμενο (ethnic identity), ενώ η εθνική ταυτότητα (national identity) έχει πολιτειακό περιεχόμενο. Με βάση λοιπόν το δεύτερο, όλες οι εθνοτικές ομάδες ενός έθνους-κράτους ανήκουν πολιτειακά σε αυτό και δύνανται να αναπτύξουν την ανάλογη εθνική συνείδηση και ταυτότητα. Θεωρητικά αυτό δεν το αποκλείει ούτε η θρησκεία ούτε η γλώσσα. Καθοριστικός παράγοντας είναι η βούληση. Η βούληση, ωστόσο, εξαρτάται από τις πολιτικές ενσωμάτωσης του συγκεκριμένου κράτους.
Ολα τα άλλα είναι προφάσεις εν αμαρτίαις ή προεκλογικά τερτίπια, κατά την ταπεινή μου γνώμη. Περισσότερα στο βιβλίο μου «ΕΘΝΟ-ΟΙΚΟ-ΤΟΠΙΚΑ», εκδ. Ισνάφι, Ιωάννινα, 2022.
*Καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
efsyn.gr/
