Η κατάρρευση του σταλινισμού, δηλαδή του κρατικού κεντρικού σχεδιασμού σε αξίες χρήσης δια μέσου της κρατικής – κομματικής γραφειοκρατίας, συνοδεύτηκε αστραπιαία από τη θέσπιση του οικονομικού λογισμού της αξίας και την αποκρατικοποίηση των επιχειρήσεων.
Τα τερατώδη βιομηχανικά συγκροτήματα αποκρατικοποιήθηκαν (π.χ. Portes 1993, Frydman-Rapaczynski 1994, κ.α.) με διάφορους τρόπους ένας εκ των οποίων ήταν ο μετασχηματισμός τους σε μετοχικές εταιρείες οι μετοχές των οποίων διανεμήθηκαν στη συνέχεια δωρεάν στους διευθυντές τους, στους εργάτες τους, στην Τοπική Αυτοδιοίκηση και -το πιο σημαντικό απ’ όλα- στους μόνιμους κατοίκους της περιοχής όπου ήταν εγκατεστημένες οι εταιρείες. Στην περίπτωση σημαντικών εθνικών ή διεθνών εταιρειών οι μετοχές τους διανεμήθηκαν σε όλους τους πολίτες της χώρας χωρίς καμία διάκριση.
Ο Λαμπρόπουλος [1993] είχε αναγνωρίσει το ιστορικά πρωτοφανές φαινόμενο της συμμετοχικής κοινωνικοποίησης ήδη από το 1993: «Η μόνη διέξοδος από το υφιστάμενο συστημικό πλαίσιο του τυπικού ή άτυπου, δηλαδή κομματικού, κεντρικού σχεδιασμού της οικονομικής δραστηριότητας είναι η απόδοση ή και/ πώληση των κρατικών επιχειρήσεων στον πληθυσμό ή/και τους εργαζομένους.
Το ιδεολογικό αλλά και το νομικό επιχείρημα είναι τόσο στέρεο όσο και η ακαμψία της οικονομικής αλλά και πολιτικής πραγματικότητας : “το έθνος είμαστε εμείς και επομένως τα περιουσιακά στοιχεία του κράτους μας ανήκουν”.
Η μετοχοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων αποτελεί κοινή συνιστώσα (αν και σε διαφορετικό βαθμό πραγματοποιημένη) των διαδικασιών οικονομικής ανασυγκρότησης στην Ουγγαρία, την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία και την ΕΣΣΔ.
Στην Τσεχοσλοβακία, η διανομή vouchers στον πληθυσμό που θα ανταλλαχθούν με τις μετοχές των κρατικών εταιρειών όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία μετοχοποίησης τους (δηλαδή της αρχικής αποτίμησής τους) αποτελεί ένα συγκροτημένο ρεύμα σκέψης.
Στην Πολωνία, αναπτύσσονται -ύστερα από τις τραγικές συνέπειες της πληθωριστικής απορρόφησης της πλεονάζουσας ρευστότητας της οικονομίας, δηλαδή της αποταμίευσης του πληθυσμού- ανάλογες εναλλακτικές οπτικές.
Στην ΕΣΣΔ, η γραφειοκρατία πειραματίζεται με ανάλογα εναλλακτικά σενάρια.».
Ειδικότερα για τη Ρωσία ο Λαμπρόπουλος [1999:37] επισημαίνει στη συνέχεια ότι ο τύπος ιδιωτικοποίησης που εφαρμόστηκε μεταξύ Δεκεμβρίου 1992 και Φεβρουαρίου 1994 ήταν η επονομαζόμενη «μαζική ιδιωτικοποίηση με κουπόνια / προμέτοχα», η οποία αποδίδει τα ιδιωτικοποιηθέντα αγαθά κυρίως στους εργαζόμενους και τους διευθυντές. Στο διάστημα αυτό περίπου 9.500 μεγάλες επιχειρήσεις με απασχόληση 11 εκατομμυρίων εργατών ιδιωτικοποιήθηκαν. Από τη διαδικασία αυτή προέκυψαν 40 εκατομμύρια μέτοχοι. Ωστόσο, το 51% του μετοχικού κεφαλαίου του 70% των επιχειρήσεων που ιδιωτικοποιήθηκαν ανήκει στους εργάτες και διευθυντές τους, δηλαδή στους παραδοσιακούς αλλά έμμεσους ιδιοκτήτες του σοβιετικού συστήματος παραγωγής.
Ο Λαμπρόπουλος [1999] αξιολόγησε την άμεση και μελλοντική μετοχοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων και τη διανομή των μετοχών και κουπονιών / προ-μετόχων όχι μόνο στους εργαζόμενους σε αυτές αλλά και σε ολόκληρο τον πληθυσμό (δήμων, περιφερειών και εθνών / κρατών) ως μια ιστορικά πρωτότυπη μορφή αποκρατικοποίησης, όχι λόγω της τεχνικής της μετοχοποίησης που χρησιμοποιήθηκε –αυτή είναι εντελώς κλασική– αλλά λόγω της κοινωνικής εμβέλειας και -πρωτίστως- του μη ανταποδοτικού χαρακτήρα που προσέλαβε η μεταβίβαση της κρατικής ιδιοκτησίας.
Η κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου επανεμφανίστηκε, λοιπόν, ξαφνικά στο ιστορικό προσκήνιο το 1990–1995 όχι ως μια νέα θεωρητική επανεπεξεργασία ή ως ένα -πρακτικά κενό- πολιτικό σύνθημα, όπως είχε αποδειχθεί ότι ήταν η περίπτωση του Ανδρέα Παπανδρέου και του ΠΑΣΟΚ στην Ελλάδα, αλλά ως μια ιστορική πράξη στη διαδικασία της απογραφειοκρατικοποίησης της ΕΣΣΔ και των άλλων γραφειοκρατικών κρατών στην Ευρασία.
Επομένως, η κατά Τρότσκι «σοσιαλιστικοποίηση» της πάλαι ποτέ σταλινικής ΕΣΣΔ συνίστατο τελικά στην «αποκρατικοποίηση των μέσων παραγωγής» η οποία στο πλαίσιο μιας οικονομίας που λειτουργεί με τον «οικονομικό λογισμό της αξίας» δεν μπορούσε παρά να νοηθεί ως «κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου», πράγμα που τελικά και έγινε ιστορική πράξη.
Η «κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου» που υποχρεωτικά επακολούθησε την κατάρρευση του σταλινισμού όρισε πλέον μοναδικά την «κοινωνική ιδιοκτησία» ως «συμμετοχική κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου».
Επομένως, όρισε επίσης και το σοσιαλισμό ως το ενγκελσιανό[i] Διάνυσμα Δ = {1.1, 2.2, 3.2} : οικονομικός λογισμός ανταλλακτικής αξίας, κοινωνική ιδιοκτησία μέσων παραγωγής, κοινωνικό οικονομικό σχέδιο.
Εξυπακούεται, βεβαίως, ότι ο «οικονομικός σχεδιασμός» είναι εξ ορισμού «κοινωνικός» αφού αποτελεί εσωτερική πράξη του συνόλου των συνιδιοκτητών/μετόχων.
Ωστόσο, η μεταγραφειοκρατική μετάβαση στο σοσιαλισμό δεν ολοκληρώθηκε. Η συμπληρωματική δυνατότητα συλλογικής διαχείρισης του κοινωνικοποιημένου κεφαλαίου -δυστυχώς- δεν πραγματοποιήθηκε … λόγω παντελούς διεθνούς έλλειψης … σοσιαλιστών. Χαρακτηριστικά επισημαίνεται ότι καμία απολύτως από όλες τις μεταγραφειοκρατικές αντικαπιταλιστικές προτάσεις που διατυπώθηκαν (Πάμπλο 19891020, Šik 1989, Ellerman 1990, Schweickart 1992, Cockshott – Cottrell 1993, Roemer 1994) δεν βασιζόταν πάνω στο μεταγραφειοκρατικό ιστορικό γίγνεσθαι, δηλαδή σ’ αυτό που ήδη και όντως συνέβαινε στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, τη «συμμετοχική κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου»… Οι δε πάσης φύσεως “επαναστάτες”, σταλινικοί και αντισταλινικοί, απλώς θρηνούσαν -γοερά οι μεν, σιωπηλά οι δε- την απώλεια της -τελικά προσφιλούς σε όλους τους- ΕΣΣΔ…
Έτσι, η μεταγραφειοκρατική μετάβαση ατόνησε βαθμιαία, αντιστράφηκε σταδιακά από την πολιτική εξουσία και από το σοσιαλισμό κατευθύνθηκε στον καπιταλισμό (με την αμέριστη, φυσικά, συμπαράσταση, υποστήριξη και ενεργητική εμπλοκή των ιμπεριαλιστών, των πρώην κομμουνιστών γραφειοκρατών και των μαφιόζων).
Καταληκτικό συμπέρασμα: «Η ιστορική κρίση της ανθρωπότητας έχει αναχθεί σε κρίση της επαναστατικής ηγεσίας.» [Τρότσκι 1938].
Αναφορές
__________________________
Cockshott P., Cottrell A., [1993] Towards a new socialism, Spokesman Books, Bernard Russell House, Nottingham.
Ellerman [1990] D. P., The democratic worker-owned firm: A new model for East and West, Allen & Unwin.
Frydman R. – Rapaczynski A. [1994], Privatization in Eastern Europe: is the state withering away?, Central University Press, Budapest, London, New York, 1994.
Λαμπρόπουλος [1993] Κ., Εναλλακτικοί τύποι της επιχειρηματικής δραστηριότητας, Πρόγραμμα Έρευνας για την Αναδιάρθρωση της Επιχειρηματικότητα, ΙΝΕ / ΓΣΕΕ – ΑΔΕΔΥ, 1993.
Λαμπρόπουλος [1999] Κ., Η πολιτική δυναμική της Ρωσικής Δημοκρατίας: Μαρούδας – Τσαρδανίδης 1999: σ. 23-94.
Λαμπρόπουλος [2013] Κ. Αναδιατυπώνοντας το σοσιαλισμό, Οδυσσέας, Αθήνα.
Πάμπλο (Ράπτης) [19891020] Μ., Σχετικά με τις αντιλήψεις του Λέοντα Τρότσκι για τη «μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό: Πάμπλο 2006:150-157.
Πάμπλο (Ράπτης) [2006] Μ., Ο Τρότσκι και οι επίγονοι, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2006.
Portes [1993] R., ed., Economic transformation in Central Europe: a progress report, Centre for Economic Policy Research, European Communities, Luxembourg, rep. 1994.
Roemer [1994] J., A future for socialism, Harvard University Press, Cambridge, MA.
Schweickart [1992] D., Economic democracy: a worthy socialism that would really work, Science & Society, vol. 56, #1:9-38, Spring 1992:
http://homepages.luc.edu/~dschwei/economicdemocracy.htm.
Šik [1989] O., 1989 Socialism – Theory and Practice: Šik 1991.
Šik [1991] O. ed., Socialism today? The changing meaning of socialism, MacMillan 1991.
Τρότσκι [1938] Λ., Η θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού και τα καθήκοντα της Τέταρτης Διεθνούς, Εκδόσεις Αλλαγή, 2η έκδοση, Αθήνα 1985.
Σημειώσεις
[i] https://redlineagrinio.gr/publications/84320-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-kata-engkels-sosialistiki-metavasi-kapitalismo-kommounismo-atou-kosta-lampropoulou
