Παρ’ όλο που ο συμμετοχικός σχεδιασμός το τελευταίο διάστημα έχει συνδεθεί αρκετά στον δημόσιο λόγο με ζητήματα χώρου, μπορεί να έχει εφαρμογή και σε άλλα πεδία όπως η διαμόρφωση συνθηκών εργασίας, σχεδιασμού προϊόντων, λογισμικού κ.ά. και συνίσταται στην άμεση εμπλοκή των πολιτών σε όλα τα στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού μιας πολιτικής, αλλά και στις αποφάσεις για τα βήματα υλοποίησης.
Αγγελική Μητροπούλου*
Σε μια κρiσιμη περίοδο που θέτει υπό αμφισβήτηση τα ατομικά και συλλογικά δικαιώματα και ελευθερίες προκύπτει έντονη η ανάγκη να προωθηθούν μηχανισμοί που θα διασφαλίζουν τη συμμετοχή των πολιτών. Το τελευταίο διάστημα εντοπίζονται ολοένα και περισσότερα φαινόμενα που υποβαθμίζουν τον ρόλο του πολίτη μετατρέποντάς τον σε θεατή και τα οποία αναδεικνύονται κυρίως μέσα από ανακοινώσεις φορέων και συλλογικοτήτων.
Ο δημόσιος διάλογος για ζητήματα που αφορούν τους πολίτες στις τοπικές κοινωνίες οφείλει να διευκολύνει τις διάφορες ομάδες ενδιαφερομένων (stakeholders) να εκφράζουν οργανωμένα και στοχευμένα τα προβλήματα και τα ερωτήματα που θα πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν στο επίπεδο του σχεδιασμού μιας πολιτικής, ώστε να διαμορφώνονται οι κατάλληλες προϋποθέσεις για αποτελεσματική υλοποίηση των σχετικών έργων. Για παράδειγμα, ο Σύλλογος Ελλήνων Πολεοδόμων και Χωροτακτών (ΣΕΠΟΧ)(1) εξέφρασε πρόσφατα τους προβληματισμούς του για τον σχεδιασμό και την εκτέλεση του «Μεγάλου Περίπατου» αποδομώντας με επιχειρήματα την έννοια της πιλοτικής εφαρμογής τέτοιων έργων. Ο συμμετοχικός σχεδιασμός δεν συνάδει με fast track διαδικασίες, έλλειψη οργανωμένης διαβούλευσης και αποτυχημένο timing της «πιλοτικής» εφαρμογής.
Τι είναι ο συμμετοχικός σχεδιασμός και γιατί θα έπρεπε να μας απασχολεί ακόμα εντονότερα σήμερα;
Παρ’ όλο που ο συμμετοχικός σχεδιασμός το τελευταίο διάστημα έχει συνδεθεί αρκετά στον δημόσιο λόγο με ζητήματα χώρου, μπορεί να έχει εφαρμογή και σε άλλα πεδία όπως η διαμόρφωση συνθηκών εργασίας, σχεδιασμού προϊόντων, λογισμικού κ.ά. και συνίσταται στην άμεση εμπλοκή των πολιτών σε όλα τα στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού μιας πολιτικής, αλλά και στις αποφάσεις για τα βήματα υλοποίησης. Είναι ένα κρίσιμο εργαλείο ώστε οι κοινότητες των ανθρώπων να παραμένουν άμεσα συνδεδεμένες με τις περιοχές στις οποίες ζουν και εργάζονται, για να διατηρούνται αυτές ως ένας ζωντανός οργανισμός, ως τόποι που θα διασφαλίζουν την ταυτότητά τους.
Ο ΣΕΠΟΧ επανήλθε στα τέλη του Ιουλίου με κριτική για το Σχέδιο Νόμου του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας με τίτλο «Εκσυγχρονισμός της Χωροταξικής και Πολεοδομικής Νομοθεσίας», το οποίο σε 159 σελίδες κειμένου περιλαμβάνει 107 άρθρα και τροποποιεί 35 προηγούμενους νόμους, ζητώντας -αυτονόητα- άμεση δημοσιοποίηση του κειμένου με την εισηγητική έκθεση αλλά και επαρκή χρόνο διαβούλευσης δύο μηνών. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι αυτές οι διαδικασίες αφορούν κατά κύριο λόγο τους επιστήμονες και τους ειδικούς του χώρου. Εντούτοις, με την πρόσφατη δημοσιοποίηση του Πολεοδομικού Σχεδίου και της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων να είναι ακόμα σε εξέλιξη για το πυρόπληκτο Μάτι, οι ίδιοι οι κάτοικοι της περιοχής διαμαρτύρονται (2) για την έλλειψη απευθείας ενημέρωσης και εμπλοκής τους σε σύνθετες διαδικασίες που αφορούν την περιοχή τους, αλλά και την ίδια τους την καθημερινότητα, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι, πέρα από τους ειδικούς, οι ίδιοι οι πολίτες αποζητούν την εμπλοκή τους σε ζητήματα σχεδιασμού. Είναι ενδεικτικό ότι η περίοδος διαβούλευσης για το σχέδιο νόμου ξεκίνησε στις 2 Ιουλίου, ενώ στις 13 αναρτήθηκε η περιβαλλοντική μελέτη.
Ο όγκος των εγγράφων που περιγράφουν την επόμενη ημέρα της περιοχής ξεπερνά τις 1.200 σελίδες. Συνεπώς ακόμα και η ηλεκτρονική διαβούλευση, διαδικασία πολύ πιο περιοριστική σε σχέση με εκτεταμένες εφαρμογές συμμετοχικού σχεδιασμού, δεν υλοποιήθηκε με τρόπο που να εδραιώνει τη δημοκρατία και να προωθεί τον διάλογο, τοποθετώντας τους ίδιους τους πολίτες στο επίκεντρο των εφαρμόσιμων πολιτικών.
Είναι τελικά ο συμμετοχικός σχεδιασμός και παρόμοιες μορφές άμεσης δημοκρατίας μια ουτοπία που αρμόζουν μόνο σε ακαδημαϊκά εγχειρίδια; Σαφώς όχι, εφόσον υπάρχει πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης δημοκρατικών διαδικασιών στην πράξη.
Η «Εφημερίδα των Συντακτών» (3) σε παλαιότερο αφιέρωμά της το 2019 είχε δημοσιεύσει επιτυχημένες προσπάθειες να τεθούν σε εφαρμογή μορφές συμμετοχικής δημοκρατίας, αναδεικνύοντας τις περιπτώσεις των Κοινοτήτων της Γαύδου, του Δήμου Ηλιούπολης και εγχειρήματα στο Βελβεντό Κοζάνης. Φέτος το καλοκαίρι επίσης βλέπουμε περιπτώσεις όπως τα συμμετοχικά εργαστήρια που διοργανώνονται από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και τα Επιμελητήρια για τη βελτίωση της πολιτικής του Μεταφορικού Ισοδύναμου (4). Υπάρχουν και οι συνεργατικές πρωτοβουλίες που υλοποιούν έργα όπως το «ppCΙΤΥ – Ολοκληρωμένο Σύστημα Λήψης Χωρικών Αποφάσεων & Συμμετοχικού Σχεδιασμού» (5), το οποίο έχει στον πυρήνα του την παρακολούθηση και τον σχεδιασμό έργων και δράσεων σε επίπεδο πόλης και γειτονιάς, με κέντρο τον πολίτη, το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής.
Εν κατακλείδι, παρά τα προβλήματα και τις προκλήσεις εφαρμογής τέτοιων διαδικασιών στην πράξη, πρέπει να τονιστεί ότι είναι κρίσιμα πεδία για επιτυχημένες εφαρμόσιμες πολιτικές και για διατήρηση κρίσιμων δημοκρατικών χαρακτηριστικών όπως η διαφάνεια.
Με αφορμή τα τεράστια προβλήματα και τις διαμαρτυρίες για την έλλειψη διαβούλευσης και συμμετοχικότητας στις φάσεις σχεδιασμού ενός τόσο εμβληματικού έργου που επηρεάζει ταυτόχρονα αλλά με διαφορετικό τρόπο τόσα κοινά, η απάντηση στην τοποθέτηση του δημάρχου κ. Μπακογιάννη (αλλά και σε αντίστοιχες όμοιες), ότι «δεν υπάρχουν ιδανικές μέρες για μια τόσο μεγάλη αλλαγή» (6), δεν μπορεί παρά να συμπυκνωθεί στο ότι όλες οι μέρες είναι ιδανικές για διαφάνεια, δημοκρατικές λύσεις και διάλογο, αρκεί να υπάρχουν η πρόθεση και η πολιτική βούληση.
* Υπ. διδάκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου & επιστημονική συνεργάτιδα Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ
efsyn.gr
