Η μικρασιατική εκστρατεία και ο εθνικός διχασμός

Ακρι­βώς σ’ αυτό το ση­μείο επι­κε­ντρώ­νε­ται σή­με­ρα η δη­μό­σια συ­ζή­τη­ση: ποιες ήταν οι αι­τί­ες και οι υπεύ­θυ­νοι; Για την ιστο­ριο­γρα­φία της κυ­ρί­αρ­χης τάξης ήταν ο Εθνι­κός Δι­χα­σμός. Αυτός είναι ο ακρο­γω­νιαί­ος λίθος που πάνω του στη­ρί­ζο­νται μια ολό­κλη­ρη σειρά από προ­τά­σεις, υπο­θέ­σεις και ιστο­ρι­κά δι­δάγ­μα­τα. Πα­ρα­κά­τω θα προ­σπα­θή­σου­με να δια­τυ­πώ­σου­με κά­ποιες αντιρ­ρή­σεις για αυτή τη θε­ω­ρία και τα συ­μπε­ρά­σμα­τα της.

Οι πρω­τα­γω­νι­στές

Στις αρχές του 20ου αιώνα, η ελ­λη­νι­κή οι­κο­νο­μία είχε εκτι­να­χθεί, πα­ρό­τι βρι­σκό­ταν ακόμη κάτω από Διε­θνή Οι­κο­νο­μι­κό Ελεγ­χο, που επι­βλή­θη­κε μετά τη τα­πει­νω­τι­κή ήττα στον ελ­λη­νο­τουρ­κι­κό πό­λε­μο του 1897. Το ΑΕΠ ανέ­βαι­νε με γρή­γο­ρους ρυθ­μούς και ο κλά­δος της ναυ­τι­λί­ας κάλ­πα­ζε στα κύ­μα­τα…Γρή­γο­ρα ήρθε και η ανα­διορ­γά­νω­ση του στρα­τού. Μαζί με τις νέες οι­κο­νο­μι­κές δυ­νά­μεις, δια­μορ­φώ­θη­κε ένα με­ταρ­ρυθ­μι­στι­κό ρεύμα  μέσα στις ιθύ­νου­σες τά­ξεις  που προ­σπα­θού­σε να αντα­πο­κρι­θεί στην κρίση της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας και την άνοδο των βαλ­κα­νι­κών εθνι­κι­σμών. Η πρώτη του εκ­δή­λω­ση ήταν το «κί­νη­μα του 1909» και η άνο­δος του Βε­νι­ζέ­λου και του φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού στην εξου­σία. Ακο­λού­θη­σαν οι βαλ­κα­νι­κοί πό­λε­μοι, οι νίκες και ο δι­πλα­σια­σμός του ελ­λη­νι­κού βα­σι­λεί­ου.

Αυτή την πε­ρί­ο­δο η  Ελ­λά­δα ήταν μια ανερ­χό­με­νη δύ­να­μη στην πε­ριο­χή. Βέ­βαια μέσα στην άρ­χου­σα τάξη υπήρ­χαν φα­τρί­ες που αντα­γω­νί­ζο­νταν με­τα­ξύ τους για τα λά­φυ­ρα από τις νίκες. Όμως ο κοι­νός στρα­τη­γι­κός σκο­πός, η Με­γά­λη Ιδέα, και η πα­νε­θνι­κή ενό­τη­τα δεν «επέ­τρε­παν» στην αντι­πα­ρά­θε­ση με­τα­ξύ με­ταρ­ρυθ­μι­στών και συ­ντη­ρη­τι­κών να ξε­πε­ρά­σει τα όρια.

Α’ Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος

Όταν όμως ήρθε ο Α΄ Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος, η κα­τά­στα­ση άλ­λα­ξε δρα­μα­τι­κά. Η δια­μά­χη στην άρ­χου­σα τάξη οξύν­θη­κε. Η εμπο­ρι­κή και εφο­πλι­στι­κή της με­ρί­δα ήταν στενά συν­δε­δε­μέ­νη με το αγ­γλι­κό κε­φά­λαιο και τη Βρε­τα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία. Η συν­δε­δε­μέ­νη με το κρά­τος αστι­κή τάξη και τα «παλιά τζά­κια», είχαν σχέ­σεις με την Πρω­σι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία. Οι πρω­τα­γω­νι­στές του Εθνι­κού Δι­χα­σμού ήταν δύο με­γά­λες και αμ­φι­λε­γό­με­νες προ­σω­πι­κό­τη­τες: ο Βε­νι­ζέ­λος και ο βα­σι­λιάς Κων­στα­ντί­νος. Αυτά τα δυο πρό­σω­πα συ­μπύ­κνω­ναν την αντί­θε­ση των δύο στρα­το­πέ­δων εκεί­νης της επο­χής.

Αυτή η δια­φο­ρά ξα­να­δια­τυ­πώ­θη­κε με άξονα το ερώ­τη­μα ποιο ιμπε­ρια­λι­στι­κό στρα­τό­πε­δο θα νι­κού­σε στον Με­γά­λο Πό­λε­μο. Για τη δυ­να­στεία ο νι­κη­τής θα ήταν η Πρω­σία. Για το Βε­νι­ζέ­λο η Αντάντ. Ταυ­τό­χρο­να, η επι­λο­γή στρα­το­πέ­δου συν­δυα­ζό­ταν και με τα ανταλ­λάγ­μα­τα ,ή κα­λύ­τε­ρα με το κομ­μά­τι της λείας, που θα μοί­ρα­ζαν οι νι­κη­τές. Με άλλα λόγια το ερώ­τη­μα αν θα ήμα­σταν με τη σωστή πλευ­ρά της ιστο­ρί­ας…

Λόγω συ­σχε­τι­σμών μέσα στο μπλοκ εξου­σί­ας  η μο­ναρ­χι­κή πτέ­ρυ­γα εμ­φα­νι­ζό­ταν σαν ου­δε­τε­ρό­φι­λη.

Για τους «από κάτω» το κλίμα ήταν εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κό. Είχαν την εμπει­ρία των Βαλ­κα­νι­κών πο­λέ­μων. Θυ­σί­ες αί­μα­τος, νίκες και φόροι. Αλλά οι ει­δή­σεις που ερ­χό­ταν από τα θέ­α­τρα του πα­γκο­σμί­ου πο­λέ­μου τους τρο­μο­κρα­τού­σαν. Έτσι δια­μορ­φώ­θη­κε ένα υπό­κω­φο αντι­πο­λε­μι­κό ρεύμα, που δια­σταυ­ρώ­θη­κε με την εσω­τε­ρι­κή δια­πά­λη των «από πάνω». Και για την πο­λι­τι­κή έκ­φρα­ση του, δα­νεί­στη­κε προ­σω­ρι­νά τα  σύμ­βο­λα και τη  γλώσ­σα της μο­ναρ­χί­ας. Η συ­νέ­πεια ήταν ότι η δια­μά­χη των δύο φα­τριών της άρ­χου­σας τάξης με­τα­τρά­πη­κε σε οξύ­τα­τα­τη αντι­πα­ρά­θε­ση.

Η Ελ­λά­δα μπήκε τε­λι­κά στον πό­λε­μο κα­θυ­στε­ρη­μέ­να το 1917. Νέο αίμα και νέες νίκες. Είχε προη­γη­θεί το βε­νι­ζε­λι­κό πρα­ξι­κό­πη­μα, με τη βο­ή­θεια των αγ­γλο­γάλ­λων, και η εκ­δί­ω­ξη του Κων­στα­ντί­νου. Έστω και έτσι, η Ελ­λά­δα βρέ­θη­κε με το στρα­τό­πε­δο των νι­κη­τών και θα συμ­με­τεί­χε απ ’αυτή τη θέση στις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις ει­ρή­νης που θα ακο­λου­θού­σαν(1919). Υπήρ­χε όμως ταυ­τό­χρο­να ένα με­γά­λο ρήγμα στο εσω­τε­ρι­κό της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας. Η βε­νι­ζε­λι­κή δι­κτα­το­ρία (1917-20)το βά­θυ­νε ακόμη πε­ρισ­σό­τε­ρο με τις κα­τα­δί­κες σε θά­να­το και εκτε­λέ­σεις  αντι­πά­λων της.

Η συν­θή­κη των Σε­βρών

Στη συν­διά­σκε­ψη της ει­ρή­νης που έγινε το 1919, οι τέσ­σε­ρεις με­γά­λοι νι­κη­τές (ΗΠΑ, Βρε­τα­νία, Γαλ­λία και Ιτα­λία) είχαν να αντι­με­τω­πί­σουν με­γά­λα και μικρά προ­βλή­μα­τα. Απ’ τη μια ήταν τι θα πλή­ρω­ναν οι νι­κη­μέ­νοι, σε απο­ζη­μιώ­σεις και εδάφη, ενώ απ ’την άλλη η απει­λή της ρω­σι­κής επα­νά­στα­σης. Το 1917 η συμ­μα­χία ερ­γα­τών και αγρο­τών είχε κα­τα­κτή­σει την εξου­σία. Το 1919 φαι­νό­ταν ότι θα νι­κού­σε στον εμ­φύ­λιο πό­λε­μο και τις ξένες επεμ­βά­σεις. Το 1920 είχε επι­κρα­τή­σει πλή­ρως.

Αυτά τα δύο γε­νι­κά κα­θή­κο­ντα των νι­κη­τών ιμπε­ρια­λι­στών, εξει­δι­κευό­ταν σε διά­φο­ρες δια­κρα­τι­κές συν­θή­κες με τις ητ­τη­μέ­νες χώρες. Η συν­θή­κη των Σε­βρών ήταν αυτή που αφο­ρού­σε τη νι­κη­μέ­νη Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία, που είχε φτά­σει στο τέλος της. Ο στρα­τός της δια­λυό­ταν. Οι πόροι της λη­στευό­ταν και τα τε­λευ­ταία εδάφη που της είχαν απο­μεί­νει, στη Μικρά Ασία, κα­τα­κερ­μα­τί­ζο­νταν σε 6 ζώνες. Η Ελ­λά­δα είχε προ­σαρ­τή­σει την Ανα­το­λι­κή Θράκη και θα  διοι­κού­σε προ­σω­ρι­νά, μέχρι τη πλήρη εν­σω­μά­τω­ση της, την επαρ­χία της Σμύρ­νης.

Το εθνι­κι­στι­κό όραμα της Με­γά­λης Ελ­λά­δας ερ­χό­ταν κοντά στο να γίνει πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Ο Βε­νι­ζέ­λος είχε επι­μεί­νει στη συν­διά­σκε­ψη της ει­ρή­νης ότι η Σμύρ­νη ανήκε δι­καιω­μα­τι­κά στην Ελ­λά­δα, γιατί ισχυ­ρι­ζό­ταν ότι εκεί εθνο­λο­γι­κά επι­κρα­τού­σε το ελ­λη­νι­κό στοι­χείο. Αυτό, όμως, δεν ίσχυε στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και για αυτό δεν δέ­χτη­κε ποτέ καμιά ελ­λη­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση να γίνει έρευ­να από ανε­ξάρ­τη­τη διε­θνή επι­τρο­πή για τη σύν­θε­ση του πλη­θυ­σμού στη συ­γκε­κρι­μέ­νη επαρ­χία!

Η από­βα­ση του ελ­λη­νι­κού στρα­τού στη Σμύρ­νη (Μάης 1919) έγινε με το πρό­σχη­μα της προ­στα­σί­ας του χρι­στια­νι­κού πλη­θυ­σμού από τουρ­κι­κά αντί­ποι­να. Θα ήταν ταυ­τό­χρο­να και ο στρα­τός που θα επι­τη­ρού­σε στην πράξη τη συν­θή­κη των Σε­βρών που θα υπο­γρα­φό­ταν λίγο αρ­γό­τε­ρα(Αύ­γου­στος 1920). Γιατί το σχέ­διο του Βε­νι­ζέ­λου, που αντα­να­κλού­σε την ανερ­χό­με­νη δύ­να­μη του ελ­λη­νι­κού κρά­τους και κε­φα­λαί­ου, δεν ήταν μόνο η επέ­κτα­ση(εν ονό­μα­τι της απε­λευ­θέ­ρω­σης των ελ­λή­νων και χρι­στια­νών αδελ­φών)  αλλά και η συ­γκρό­τη­ση της Ελ­λά­δας σε «δεύ­τε­ρης τάξης δύ­να­μη» στην πε­ριο­χή, που δεν θα μπο­ρού­σε να αμ­φι­σβη­τη­θεί από κα­νέ­να άλλο γει­το­νι­κό κρά­τος.

Οι εκλο­γές του Νο­έμ­βρη του 1920

Μετά την υπο­γρα­φή της συν­θή­κης δια­με­λι­σμού της Οθω­μα­νι­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας, ο Βε­νι­ζέ­λος γύ­ρι­σε στην Ελ­λά­δα και προ­κή­ρυ­ξε εκλο­γές. Θε­ω­ρού­σε δε­δο­μέ­νο ότι θα τις κέρ­δι­ζε, παρά το κλίμα έντα­σης και βίας που επι­κρα­τού­σε. Είχε δε­χτεί ο ίδιος δο­λο­φο­νι­κή επί­θε­ση, ενώ  είχε εκτε­λε­στεί στο δρόμο ο Ιων Δρα­γού­μης, ένας εξέ­χων εθνι­κι­στής δια­νο­ού­με­νος .

Το απο­τέ­λε­σμα των εκλο­γών ήταν πο­λι­τι­κό σοκ.. Ο Βε­νι­ζέ­λος συ­ντρί­φτη­κε εκλο­γι­κά, παρά τα κόλπα με τη ψήφο του στρα­τού και τη νο­θεία.  Η «Ηνω­μέ­νη Αντι­πο­λί­τευ­σις» είχε  απο­κτή­σει σα­ρω­τι­κή πλειο­ψη­φία.

1920-22 :Εθνι­κός Δι­χα­σμός

Ήταν ξε­κά­θα­ρο ότι ο Εθνι­κός Δι­χα­σμός ήταν ενερ­γός από το 1915, αλλά  πως θα επι­δρού­σε τώρα τις εξε­λί­ξεις;

Η Με­γά­λη Ιδέα είχε τρείς βα­σι­κές προ­ϋ­πο­θέ­σεις:

Η πρώτη ήταν η συμ­μα­χία και η στή­ρι­ξη από τον βρε­τα­νι­κό ιμπε­ρια­λι­σμό. Και αυτή η συμ­μα­χία εδρα­ζό­ταν στα κοινά  και συ­να­φή συμ­φέ­ρο­ντα της Ελ­λά­δας και της Βρε­τα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Βέ­βαια σ ’αυτή τη συμ­μα­χία δεν υπήρ­χε ισό­τη­τα δι­καιω­μά­των. Το ελ­λη­νι­κό κρά­τος κέρ­δι­ζε από τη συ­νερ­γα­σία στο μέτρο που εξυ­πη­ρε­τού­σε τη βρε­τα­νι­κή πο­λι­τι­κή. Έπαι­ζε ου­σια­στι­κά το ρόλο του εκτε­λε­στι­κού βρα­χί­ο­να.

Περ­νώ­ντας από αυτή τη γε­νι­κή προ­σέγ­γι­ση στα συ­γκε­κρι­μέ­να: η Βρε­τα­νία  εκεί­νη την εποχή εν­δια­φε­ρό­ταν πρω­τί­στως για τη «γραμ­μή συ­γκοι­νω­νιών» μέχρι την Ινδία και τα πε­τρέ­λαια που είχαν ανα­κα­λυ­φθεί τότε στην πε­ριο­χή της Μο­σού­λης. Μετά την κα­τάρ­ρευ­ση της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, μόνο ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός μπο­ρού­σε στην πε­ριο­χή να κα­λύ­ψει αυτό το κα­θή­κον. Γι’ αυτό και η υπο­στή­ρι­ξη των ελ­λη­νι­κών διεκ­δι­κή­σε­ων στη Μικρα Ασία, από τη βρε­τα­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση του Λόυντ Τζώρτζ.

Οι με­τα­πο­λε­μι­κές συν­θή­κες όμως, άλ­λα­ξαν ρι­ζι­κά. Και έτσι έπρε­πε να αλ­λά­ξει και η πο­λι­τι­κή. Ο νέος και ανα­τρε­πτι­κός πα­ρά­γο­ντας των συν­θη­κών ήταν ο μπολ­σε­βι­κι­σμός και ιδιαί­τε­ρα ο Κόκ­κι­νος Στρα­τός. Κατά τεκ­μή­ριο, ο ιδιαί­τε­ρα αξιό­μα­χος στρα­τός  εκεί­να τα χρό­νια. Αφού συ­νέ­τρι­ψε τους Λευ­κούς κα­τη­φό­ρι­σε γρή­γο­ρα προς τον Καύ­κα­σο. Ξε­κα­θά­ρι­σε την πε­ριο­χή από τις ιμπε­ρια­λι­στι­κές συ­νω­μο­σί­ες και ακύ­ρω­σε τη συν­θή­κη υπο­τα­γής της Αρ­με­νί­ας στη κε­μα­λι­κή Τουρ­κία. Έτσι η κα­τεύ­θυν­ση της βρε­τα­νι­κής πο­λι­τι­κής έμπαι­νε σε άλλη βάση. Το κε­ντρι­κό ερώ­τη­μα ήταν πια ο φραγ­μός στον μπολ­σε­βι­κι­σμό, και όλα τα άλλα ακο­λου­θού­σαν. Με αυτά τα δε­δο­μέ­να η Ελ­λά­δα, είτε του Βε­νι­ζέ­λου είτε του βα­σι­λιά, απο­κτού­σε μι­κρό­τε­ρη αξία. Το ρόλο του φραγ­μού μπο­ρού­σε να τον παί­ξει μόνο η Τουρ­κία του Κεμάλ. Και έτσι έγινε. Μετά από ένα μικρό διά­στη­μα συ­νερ­γα­σί­ας με την ΕΣΣΔ, ο Κεμάλ προ­σα­να­το­λί­στη­κε στα­θε­ρά προς την πλευ­ρά του βρε­τα­νι­κού ιμπε­ρια­λι­σμού. Αυτό κα­τα­γρά­φη­κε ξε­κά­θα­ρα στη συμ­φω­νία για τα Στενά.

Να γιατί για την στρο­φή της βρε­τα­νι­κής πο­λι­τι­κής δεν έφται­γε η επι­στρο­φή του βα­σι­λιά, που έτσι και αλ­λιώς είχε με­τε­ξε­λι­χθεί (μαζί με τις 6 αντι­βε­νι­ζε­λι­κές κυ­βερ­νή­σεις της πε­ριό­δου 1920-22) στα πιο στα­θε­ρά στη­ρίγ­μα­τα του βρε­τα­νι­κού ιμπε­ρια­λι­σμού στην πε­ριο­χή.

Η δεύ­τε­ρη προ­ϋ­πό­θε­ση ήταν  ότι δεν θα εμ­φα­νι­ζό­ταν τουρ­κι­κό εθνι­κό κί­νη­μα. Ο Βε­νι­ζέ­λος εκτι­μού­σε ότι οι μου­σουλ­μά­νοι κά­τοι­κοι στις κα­τα­κτη­μέ­νες πε­ριο­χές θα ήταν υπο­τα­κτι­κοί πο­λί­τες γιατί θα ήταν φο­βι­σμέ­νοι και υπά­κουοι. Ένας άλλος πο­λι­τι­κός, πολύ με­γα­λύ­τε­ρου βε­λη­νε­κούς, ο Τσώρ­τσιλ, προει­δο­ποιού­σε ότι για το πώς θα αντι­δρού­σαν οι μου­σουλ­μά­νοι, δεν θα έπρε­πε να κοι­τά­ζει κα­νείς τη κυ­βέρ­νη­ση αν­δρει­κέ­λων στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη, που είχε επι­κε­φα­λής το σουλ­τά­νο και το χα­ρέ­μι του. Αλλά, κυ­ρί­ως, τους χω­ρι­κούς της Ανα­το­λί­ας και τους νέους αξιω­μα­τι­κούς του τουρ­κι­κού στρα­τού. Και είχε  από­λυ­τα δί­καιο!

Αυτή η εκτί­μη­ση βρήκε την επι­βε­βαί­ω­ση της στον πό­λε­μο με­τα­ξύ του ελ­λη­νι­κού και του τουρ­κι­κού στρα­τού. Την πε­ρί­ο­δο 1919-20, ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός 35χι­λιά­δων οπλι­τών αντι­με­τώ­πι­ζε μπου­λού­κια ατά­κτων, που έφτα­ναν τις 10χι­λιά­δες, αλλά δεν κα­τά­φε­ρε ούτε μια απο­φα­σι­στι­κή νίκη ενά­ντια τους. Να ση­μειώ­σου­με σ’αυ­τό το ση­μείο ότι η στρα­τιω­τι­κή ηγε­σία και το σώμα των αξιω­μα­τι­κών ήταν κυ­ρί­αρ­χα βε­νι­ζε­λι­κό. Το 1921, ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός εξα­πέ­λυ­σε 4 επι­θε­τι­κές επι­χει­ρή­σεις και έφτα­σε μέχρι τον Σαγ­γά­ριο. Η δύ­να­μη του, τότε, είχε ξε­πε­ρά­σει τις 100 χι­λιά­δες άν­δρες και είχε απέ­να­ντι του ένα τα­κτι­κό στρα­τό αυτή τη φορά, που αντι­στοι­χού­σε στο 1/3 του με­γέ­θους του. Και πάλι δεν πέ­τυ­χε τί­πο­τα.

Το 1922, λίγο πριν την κα­τα­στρο­φή, οι δύο στρα­τοί ήταν ισο­δύ­να­μοι, με πε­ρί­που  200 χι­λιά­δες οπλί­τες ο κα­θέ­νας. Δεν ήταν ισά­ξιοι όμως με τί­πο­τα. Το σώμα των τούρ­κων αξιω­μα­τι­κών ήταν πολύ πιο έμπει­ρο στις με­γά­λες επι­χει­ρή­σεις και στο πό­λε­μο ελιγ­μών, που ανα­πτυσ­σό­ταν στην μι­κρα­σια­τι­κή εν­δο­χώ­ρα. Επί­σης είχαν ανα­δει­χθεί στις θέ­σεις τους μόνο μέσα από τη συμ­με­το­χή τους στις μάχες. Αλλά το με­γά­λο πλε­ο­νέ­κτη­μα του κε­μα­λι­κού στρα­τού ήταν οι απλοί στρα­τιώ­τες του, που πο­λε­μού­σαν για έναν σκοπό στον οποίο πί­στευαν. Το πάθος τους για τη νίκη, με­τέ­τρε­ψε το στρα­τό του Κεμάλ σε ακα­τα­μά­χη­τη δύ­να­μη.

Για αυτό δεν στέ­κει το επι­χεί­ρη­μα ότι οι 500 βε­νι­ζε­λι­κοί αξιω­μα­τι­κοί, που είτε απο­στρα­τεύ­τη­καν είτε λι­πο­τά­κτη­σαν όταν άλ­λα­ξε η κυ­βέρ­νη­ση, έκρι­ναν την απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα του ελ­λη­νι­κού στρα­τού.

Η τρίτη προ­ϋ­πό­θε­ση ήταν η αντι­πο­λε­μι­κή διά­θε­ση του ελ­λη­νι­κού λαού. Τα απο­τε­λέ­σμα­τα των εκλο­γών, το Νο­έμ­βρη του 1920, το  επι­τε­λείο της «Ηνω­μέ­νης Αντι­πο­λί­τευ­σης» τα διά­βα­σε λάθος. Είδε τη ψήφο υπέρ του βα­σι­λιά χωρίς να προ­σέ­ξει το μή­νυ­μα. Είδε τη μορφή και όχι το πε­ριε­χό­με­νο. Ο Βε­νι­ζέ­λος κα­τά­λα­βε πολύ κα­λύ­τε­ρα τα πράγ­μα­τα: ο λαός δεν ενέ­κρι­νε την πο­λι­τι­κή του. Που ήταν ποια; Ήταν η πο­λι­τι­κή του διαρ­κούς πο­λέ­μου. Γιατί μόνο αυτό εγ­γυό­ταν η εν­δε­χό­με­νη νίκη του. Η ψήφος του λαού ήταν αρ­νη­τι­κή και ήταν αντι­πο­λε­μι­κή. Ψή­φι­σαν μα­ζι­κά κατά του Βε­νι­ζέ­λου γιατί τον ταύ­τι­σαν, και σωστά, με τον πό­λε­μο.

Το χάσμα με­τα­ξύ  των αντι­βε­νι­ζε­λι­κών κυ­βερ­νή­σε­ων, που συ­νέ­χι­σαν την επε­κτα­τι­κή πο­λι­τι­κή του Βε­νι­ζέ­λου, και των λαϊ­κών μαζών απο­κα­λύ­φθη­κε πολύ γρή­γο­ρα. Το 1921, στη γε­νι­κή επι­στρά­τευ­ση, από ένα σύ­νο­λο 342 χι­λιά­δων υπό­χρε­ων να υπη­ρε­τή­σουν, οι ανυ­πό­τα­κτοι προ­σέγ­γι­σαν στις 143 χι­λιά­δες! Οι στρα­τιω­τι­κές υπη­ρε­σί­ες εκτι­μού­σαν ότι το σύ­νο­λο των ανυ­πό­τα­κτων και των λι­πο­τα­κτών  ξε­περ­νού­σε ίσως τις 300 χι­λιά­δες! Πρό­κει­ται για απί­στευ­τα νού­με­ρα, αν θε­ω­ρή­σου­με ότι ο απλός λαός υπο­στή­ρι­ζε  αυτό τον πό­λε­μο σαν δί­καιο και απε­λευ­θε­ρω­τι­κό. Αυτοί οι αριθ­μοί εξη­γού­νται μόνο αν ο κό­σμος μι­σού­σε την εκ­στρα­τεία στη Μικρά Ασία.

Ο Εθνι­κός Δι­χα­σμός είχε τις εξάρ­σεις του αλλά και υφέ­σεις του. Μια τέ­τοια στιγ­μή ύφε­σης ήταν όταν αντι­βε­νι­ζε­λι­κοί και βε­νι­ζε­λι­κοί ψή­φι­σαν μαζί το Ν2870/1922. Ήταν Ιού­νης του 1922, όταν προ­νο­ώ­ντας για τα κύ­μα­τα των προ­σφύ­γων που θα έφτα­ναν στα λι­μά­νια του  Αι­γαί­ου, απο­φά­σι­σαν να απα­γο­ρεύ­σουν σε όσους ,είτε δεν ήταν έλ­λη­νες πο­λί­τες, είτε δεν διέ­θε­ταν τα ανά­λο­γα έγ­γρα­φα, να πλη­σιά­σουν…

Η  πιο με­γά­λη έξαρ­ση του Εθνι­κού Δι­χα­σμού, ήταν μετά το πρα­ξι­κό­πη­μα του Σε­πτέμ­βρη του 1922. Συ­νε­λή­φθη­σαν  τότε διά­φο­ρα κυ­βερ­νη­τι­κά και στρα­τιω­τι­κά στε­λέ­χη του μο­ναρ­χι­σμού και μετά από δίκη κα­τα­δι­κά­στη­καν και εκτε­λέ­στη­καν. Ήταν μια δίκη πα­ρω­δία.. Αλλά και απο­λύ­τως ανα­γκαία για το πο­λι­τι­κό και κοι­νω­νι­κό κα­τε­στη­μέ­νο. Οι εκτε­λε­σμέ­νοι ήταν τα εξι­λα­στή­ρια θύ­μα­τα για να εκτο­νω­θεί η οργή των μαζών.

Εν τέλει που κα­τέ­λη­ξε ο Εθνι­κός Δι­χα­σμός; Χά­θη­κε γιατί τον κα­τα­βρό­χθι­σε η εξέ­γερ­ση του «Μάη του ‘36» στη Θεσ­σα­λο­νί­κη. Τότε σ’ αυτή την εξέ­γερ­ση για πρώτη φορά ντό­πιοι και πρό­σφυ­γες, έλ­λη­νες και  εθνι­κές μειο­νό­τη­τες, πο­λε­μή­σαν μαζί ενά­ντια στους ερ­γο­στα­σιάρ­χες του κα­πνού και την αστυ­νο­μία. Ήταν ένας αγε­φύ­ρω­τος τα­ξι­κός δι­χα­σμός. Ήταν μια εξέ­γερ­ση από το μέλ­λον.

Για την άρ­χου­σα τάξη και τους ιδε­ο­λό­γους της η μι­κρα­σια­τι­κή κα­τα­στρο­φή είχε και έχει ιδιαί­τε­ρη αξία για τα μα­θή­μα­τα που προ­σφέ­ρει: να πη­γαί­νου­με πάντα με τους νι­κη­τές (η λε­γό­με­νη σωστή πλευ­ρά της  ιστο­ρί­ας) είναι το πρώτο και δεύ­τε­ρο, η εθνι­κή ενό­τη­τα…Είναι ακρι­βώς τα αντί­θε­τα δι­δάγ­μα­τα που βγά­ζουν οι αγω­νι­στές/στριες του κι­νή­μα­τος: πάντα με το δί­καιο (και ας εί­μα­στε προ­σω­ρι­νά η αδύ­να­τη πλευ­ρά) και πάντα με τη μέ­θο­δο της τα­ξι­κής πάλης.

rproject.gr